Σκηνοθεσία: Πάολο και Βιτόριο Ταβιάνι
Παίζουν: Ομέρο Αντονούτι, Μαργκαρίτα Λοτσάνο, Κλαούντιο Μπιγκάλι, Μίριαμ Γκουιντέλι, Μάσιμο Μπονέτι
Διάρκεια: 105’
Μεταφρασμένος τίτλος: «Η νύχτα του Σαν Λορέντζο»
Είναι μία όμορφη και γλυκιά καλοκαιρινή νύχτα. Η κάμερα θα κοντοσταθεί στο παράθυρο ενός παιδικού δωματίου. Αμέσως μετά, θα φτερουγίσει μακριά από αυτό για να επιστρέψει στο τέλος, κλείνοντας τον κύκλο. Ένα παιδί θα ακούσει την ιστορία και (στην ουσία) ένα άλλο παιδί θα τη διηγηθεί. Μία γυναίκα, μητέρα τώρα πια, θα αφηγηθεί στον μικρό γιο της τα όσα έζησε σε μία εποχή πολύ μακρινή. Τόσο μακρινή που φαντάζει πλέον παραμύθι. Δεν θα επιλέξει τυχαία όμως τη συγκεκριμένη νύχτα. Είναι η νύχτα όπου τα πάντα μπορούν να συμβούν.
Είναι η δεκάτη Αυγούστου, Η νύχτα του Σαν Λορέντζο. Η νύχτα με τα πεφταστέρια, όπου οι ευχές μπορούν να γίνουν πραγματικότητα. Για του λόγου το αληθές, η συγκεκριμένη ιστορία μοιάζει περισσότερο με ευχή που υλοποιήθηκε, με όνειρο που παραήταν αληθινό για να είναι όνειρο. Παιδί ο πομπός, παιδί ο δέκτης, παιδικός και ο τόπος της εξιστόρησης (το δωμάτιο), επομένως τι πιο φυσιολογικό από το να είναι το παιδικό βλέμμα ο οδηγός μας. Οι αδερφοί Ταβιάνι κατορθώνουν να αποδώσουν την επώδυνη ιστορική μνήμη σαν ένα τρυφερό νανούρισμα που καληνυχτίζει.
Η ταινία που απέσπασε το 1982 το Μέγα Βραβείο της Κριτικής Επιτροπής στο Φεστιβάλ των Καννών είναι μετεξέλιξη της πρώτης μικρού μήκους ταινίας των Ταβιάνι, με τίτλο San Miniato, Luglio ‘44 και έχει ως πρώτη ύλη υπαρκτά ιστορικά γεγονότα. Πιο συγκεκριμένα, τη νύχτα της 22ης Ιουλίου του 1944, μία βόμβα των ναζιστικών στρατευμάτων κατοχής έπληξε την εκκλησία του χωριού Σαν Μινιάτο της Τοσκάνης, αφήνοντας 55 άμαχους νεκρούς.
Tην περίοδο εκείνη στην Ιταλία επικρατεί ο κακός χαμός, καθώς παράλληλα με τις μάχες μεταξύ συμμαχικών και ναζιστικών δυνάμεων μαίνεται κι ένας ακήρυχτος ιταλικός εμφύλιος μεταξύ παρτιζάνων και φασιστών. Στις 10 Ιουλίου του 1943, οι Σύμμαχοι αποβιβάστηκαν στη Σικελία, δρομολογώντας την ανατροπή του Μουσολίνι και την υπογραφή της Συνθηκολόγησης της 8ης Σεπτεμβρίου από τον προσωρινό επικεφαλής της επίσημης ιταλικής κυβέρνησης, στρατάρχη Μπαντόλιο.
Ο Μουσολίνι δεν είχε πει όμως την τελευταία του λέξη. Τον ίδιο μήνα, κατέφυγε στην πόλη Σαλό της Λομβαρδίας και ίδρυσε το καθεστώς – φάντασμα της «Δημοκρατίας του Σαλό», το οποίο διατήρησε σφυγμό μέχρι το 1945 και την εκτέλεση του Μουσολίνι από τους παρτιζάνους. Ο δεσμός των Ταβιάνι με τα γεγονότα του Σαν Μινιάτο οφείλεται στο ότι το μικρό αυτό και συνάμα ιστορικό χωριό κοντά στην Πίζα είναι η γενέτειρά τους. Η παιδική λοιπόν οπτική γωνία που διατρέχει την ταινία εμπεριέχει αυτοβιογραφικές αναφορές. Αποτυπώνει το δέος με το οποίο οι πιτσιρικάδες Πάολο και Βιτόριο βίωσαν τα γεγονότα και τα είδαν από πρώτο χέρι να μετατρέπονται σε διαχρονική κληρονομιά του τόπου τους.
Τα δύο αειθαλή αδέρφια πραγματεύονται στη Νύχτα του Σαν Λορέντζο ένα ζήτημα πανανθρώπινο και αιώνιο. Πώς εγγράφονται στην ιστορία τα γεγονότα; Μέσα από ποιες διαδικασίες και ψυχολογικές διεργασίες γίνονται κτήμα της ανθρώπινης συνείδησης και μνήμης; Πώς μεταδίδονται από γενιά σε γενιά, από στόμα σε στόμα; Πώς εμπλουτίζονται και μεταπλάθονται σε αυτό το σπασμένο τηλέφωνο ιστορίας; Με ποιον τρόπο οφείλουμε να τα διαφυλάξουμε και να τα αξιοποιήσουμε; Στη συγκεκριμένη περίπτωση, χτίζουν ένα κόσμο μυθικό-ρεαλιστικό, στον οποίο λαϊκοί θρύλοι, δοξασίες και προκαταλήψεις σχηματίζουν ένα κουβάρι με τα ιστορικά συμβάντα, τις βιωματικές εμπειρίες και την πολιτική στάση και δράση.
Χωρισμένη σε κεφάλαια, αυτή η ηρωική «νύχτα» μετατοπίζει αδιάκοπα το κέντρο βάρους σε διάφορους πρωταγωνιστές της ιστορίας. Ο καθένας θα αντιμετωπίσει τα δρώμενα διαφορετικά. Ο καθένας θα σταθεί σε όσα αυτός θεωρεί σημαντικά. Ο καθένας θα προσθέσει το δικό του αλατοπίπερο. Τι πιο φυσιολογικό εξάλλου; Η συλλογική μνήμη δεν μπορεί παρά να είναι η συνισταμένη όλων αυτών των μικρών παρεκκλίσεων που κινούνται στον ίδιο άξονα. Άτομα με διαφορετικό υπόβαθρο και ξεχωριστές φοβίες, ανησυχίες και επιδιώξεις συνασπίζονται για χάρη ενός κοινού σκοπού. Ακόμη και η πιο ιερή συλλογικότητα δεν πρέπει ποτέ να συνθλίβει ή να παραγνωρίζει τις ατομικότητες που την συναποτελούν, μοιάζουν να μας λένε οι Ταβιάνι. Πολύ σωστά τα λένε.
Στο ίδιο πάντα πνεύμα συρραφής του μύθου και της ιστορικής καταγραφής, πολλά κινηματογραφικά (και όχι μόνο) είδη ενυπάρχουν αρμονικά στην ίδια ταινία, χωρίς να διαταράσσουν την ισορροπία της. Ηθογραφική κωμωδία, αρχαιοελληνικού τύπου τραγωδία, μελόδραμα, πολιτική ταινία, πολεμικός παιάνας, τα πάντα βρίσκουν θέση σε αυτή τη δημιουργία, χωρίς να στριμώχνονται το ένα πάνω στο άλλο. Σε αυτό το τόσο «ταβιανικό» κινηματογραφικό μίγμα, δύο είναι τα συστατικά που χαρίζουν όλη τη γεύση.
H παλλόμενη φωτογραφία που δεν αφήνει την αγωνιστική χροιά της ταινίας να μείνει μονοκόμματη και άγαρμπη. Αντιθέτως, της προσδίδει λυρισμό και διαχρονικότητα πέρα από τα συγκεκριμένα συμβάντα, εξυψώνοντάς την στη σφαίρα του αρχέτυπου. Δεν πρόκειται για την εξιστόρηση μιας γενναίας ιστορίας, αλλά για ψηλάφιση της ιερής ανάγκης για υπέρβαση. Τα γεγονότα ξεφεύγουν από τη δυσκαμψία του γραμμικού ντόμινο και μπλέκονται στη δίνη του ιστορικού κύκλου. Στη χρωματική παλέτα δεσπόζουν τα χρώματα της (τοσκανικής) γης, τα στάρια και τα δέντρα της, τα χώματα και ο ουρανός της. Σε αυτό το τραχύ κάδρο θα μονομαχήσουν οι έντονες χρωματικά φορεσιές των χωρικών με τα μαύρα πουκάμισα των Ιταλών φασιστών.
Δεύτερο συστατικό η μουσικότητα, η οποία δεν λειτουργεί απλώς υποβοηθητικά. Στον αντίποδα, είναι αυτή που καθορίζει την πλοκή, που μας προϊδεάζει για τα δρώμενα, που καταλογίζει το ηθικό πρόσημο, που απαλύνει τον φόβο και κρούει τον κώδωνα του κινδύνου. Υπό αυτή την έννοια, ο συνθέτης Νικόλα Πιοβάνι κάλλιστα θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως άτυπος τρίτος σκηνοθέτης της ταινίας. Και η δεκάτη Αυγούστου, η νύχτα με τα πεφταστέρια, είναι ο αληθινός της πρωταγωνιστής.
