Σκηνοθεσία: Τόνι Κέι
Παίζουν: Έντουαρντ Νόρτον, Έντουαρντ Φερλόνγκ, Μπέβερλι Ντ’ Άντζελο, Γκάι Τόρι, Έιβερι Μπρουκς
Διάρκεια: 119′
Η πλοκή του American History X τοποθετείται in medias res, στις παραμονές μιας κρίσιμης μέρας. Η αποφυλάκιση του μεγαλύτερου αδελφού της οικογένειας, ενός ορκισμένου (τουλάχιστον ωσότου μπει στη φυλακή) ζηλωτή του νεοναζισμού που είχε καταδικαστεί για φόνο, συμπίπτει με ένα κρίσιμο σταυροδρόμι στη ζωή του μικρότερου αδελφού. Ο οποίος πασχίζει να βαδίσει στα πρότυπα του ινδάλματός του και είναι έτοιμος να διαλέξει έναν αυτοκαταστροφικό δρόμο χωρίς επιστροφή.
Tα Μαθήματα αμερικανικής ιστορίας τεμαχίζουν τη δράση σε τρεις χρονικές διαστάσεις. Σε ασπρόμαυρο φόντο ξεδιπλώνεται το παρελθόν: τόσο η διαδρομή αλλαγής του πρωταγωνιστή όσο και ένα πρωθύστερο flashback που (προσπαθεί να) εντοπίσει την επώαση του φιδιού. Την ίδια στιγμή, ο παρόντας χρόνος της ιστορίας, το δραματικό 24ωρο της επιστροφής του ασώτου, απεικονίζεται σε χρωματισμένο καμβά.
Αξιοσημείωτο είναι ότι και στα τρία αυτά στάδια η φωτογραφία διαδραματίζει κομβικό ρόλο, αποτυπώνοντας το συναισθηματικό στάτους κβο. Η στιγμή του φονικού που στέλνει τον πρωταγωνιστή στη φυλακή είναι δοσμένη σε εμφατική μονοχρωμία, αντανακλώντας την άλογη βία και τον δηλητηριώδη θυμό. Οι αναδρομές στη ρατσιστική κατήχηση των οικογενειακών τραπεζιών είναι μουντές, σχεδόν βρόμικες, απηχώντας την υποδαύλιση του μίσους και τη διάβρωση του μυαλού.
Αντιθέτως, η μεταστροφή του ήρωα στη φυλακή ξεκινά από ένα άχρωμο και θαμπό ασπρόμαυρο (όταν τα κούφια ιδανικά έχουν ακόμη σφυγμό) και εκτονώνεται σταδιακά σε ένα ζεστό κιαροσκούρο όταν η φιλία γκρεμίζει τα μισαλλόδοξα στερεότυπα. Ομοίως, στην επιστροφή του ασώτου, οι στιγμές οικογενειακής επανασύνδεσης εκπέμπουν θερμά χρώματα, ενώ η εφιαλτική κορύφωση της αναπόδραστης τραγωδίας προοικονομείται από μια απαισιόδοξη θολούρα και αντηλιά.
Αν θελήσει κάποιος να δώσει έμφαση στις ατέλειες του American History X, θα σταθεί στην προσχηματική και λιγάκι απλοϊκή σκιαγράφηση της πορείας του πρωταγωνιστή προς το στόμα του λύκου, αλλά και στην αίσθηση πως η ταινία βασίζεται περισσότερο στη συρραφή μεμονωμένων σεκάνς που γραπώνουν το θυμικό παρά σε έναν καλοζυγισμένο δραματικό άξονα. Παρόλα αυτά (παρεμπιπτόντως, ο σκηνοθέτης Τόνι Κέι έδωσε μακροχρόνιο ανεπιτυχή δικαστικό αγώνα για να αφαιρεθεί το όνομά του από τα credits, υποστηρίζοντας πως τα δικά του θέλω αγνοήθηκαν τόσο από τους παραγωγούς της ταινίας όσο και από τον Νόρτον), το αβίαστο χτυποκάρδι και η συναισθηματική ένταση που προσφέρει η ταινία καταλύουν τις αντιστάσεις.
Ο Νόρτον, στεντόρειος σε όλες τις διακυμάνσεις, δίνει υπόσταση στον χαρακτήρα του, πέρα από τις σημαδούρες του ακροδεξίου ζηλωτή και του μεταμελημένου αμαρτωλού, υπονοώντας όλα τα ανείπωτα και τα αθέατα που συνταράσσουν εσωτερικά έναν άνθρωπο που έκανε το ταξίδι μέχρι την κόλαση και πίσω. Η αρχική του περσόνα κινείται σε επίπεδα βαθύτερα από την απλή απέχθεια που μπορεί να προκαλέσει ένας φανατικός νεοναζί, καθώς ο Νόρτον βυθίζει τον ήρωά του στη δίνη της τραγικής πλάνης: ο Ντέρεκ του Νόρτον παλεύει να γίνει μάρτυρας του τίποτα και του κενού, βαθιά μέσα του αντιλαμβάνεται το αδιέξοδο, αλλά σχεδόν αυτοτιμωρητικά παλεύει να διαπρέψει στο μίσος.
Στο ίδιο πνεύμα, ο σωφρονισμένος ήρωας, που έχει ξεφύγει από το τέρας χάρη στη θαυματουργή παρέμβαση της φιλίας και όχι χάρη στις νουθεσίες από τα επίσημα χείλη (τυχαία ή μη, οι ρητορικοί αντίπαλοι του ρατσιστή Ντέρεκ είναι μάλλον άτονοι και χλιαροί, καταδεικνύοντας και τη θεσμική ανεπάρκεια απέναντι στη σκοτεινή σαγήνη του ρατσισμού), δεν βγαίνει ακέραιος από την προηγούμενη ζωή του: παντού και πάντα, ακόμη και αναγεννημένος, θα είναι λειψός. Ο Νόρτον ενσαρκώνει υποδειγματικά τον άνθρωπο που αγωνίζεται και αγωνιά να περισώσει ό,τι μπορεί να σωθεί, να αλλάξει ό,τι επιδέχεται αλλαγής. Κι όμως, ορισμένες φορές, παρά τα ευχολόγια και τα τσιτάτα που υποστηρίζουν το αντίθετο, είναι όντως πολύ αργά.
