«Λαοί χωρίς μνήμη, δεν έχουνε μέλλον», όπως είπε και ο αείμνηστος κοσμπολίτης “σοσιαλιστής”, Ανδρέας Παπανδρέου. Αυτό, βέβαια, αφορά τη συλλογική μνήμη, που πολύ αμφιβάλλω αν στέκεται μιας και η συλλογική μνήμη, που δεν είναι τίποτε άλλο από τη συλλογική συνείδηση, δε δύναται να διαχειριστεί κατά τρόπο αντικειμενικό γιατί αυτό θα συνεπαγόταν τον ορισμό της ως «αντικειμένου». Η ιστορία αποτελεί προϊόν και πηγή συλλογικής –κοινωνικής για την ακρίβεια– μνήμης, αλλά η ιστορία, που είναι αντικείμενο, δεν είναι μνήμη. Η Ιστορία, που δεν είναι τίποτε άλλο παρά νεκρά γεγονότα, έχει τον δικό της χρόνο, τον αόριστο, που ως παρωχημένος χρόνος είναι παρελθόν, ένα παρελθόν όμως στιγμιαίο. Η μνήμη που έχει επίσης τον δικό της παρωχημένο χρόνο, τον παρατατικό, διατηρεί τη νέκρα του αορίστου, δηλαδή της ιστορίας, αλλά έχει και τη ζωντάνια του ενεστώτα, αφού υποδηλώνει διάρκεια. Είναι ουσιαστικά ένα αιώνιο παρόν στριμωγμένο στο παρελθόν. Σχηματικά θα μπορούσαμε να το ορίσουμε ως εξής: Το «έγραψα» είναι ιστορία. Το «έγραφα» είναι μνήμη.
Στoν άνθρωπο, μνήμη νοείται ο χώρος στον οποίο αποθηκεύονται και από τον οποίο ανακαλούνται πληροφορίες συνειδητά. Στην ανώτερη αυτή μνήμη, που εδρεύει κυρίως στον εγκέφαλο, οι πληροφορίες μεταφέρονται, κωδικοποιούνται και καταγράφονται σε άλλη μορφή απ’ αυτήν που μεταδίδει η πραγματικότητα στα αισθητήρια όργανα του ανθρώπου. Η συνείδηση είναι ένας χώρος μνήμης όπου τσουβαλιάζονται οι πεθαμένοι χρόνοι, οι βιωμένες στιγμές, οι οποίες παραμένουν ζωντανές στο μυαλό του ανθρώπου μέσω της μνήμης. ‘Ο,τι πέρασε στη ζωή μας είναι νεκρό, είναι παρελθόν και δε μπορούμε επουδενί να το ξαναζήσουμε, παρά μόνο να το αναπολήσουμε, να το νοσταλγήσουμε δια της μνήμης. Αν το παρελθόν όμως είναι γεμάτο μνήμη, το μέλλον είναι πλήρες φαντασίας. Για να φανταστούμε, όμως, το μέλλον, δηλαδή να σχηματίσουμε εικόνες στο μυαλό μας, πρέπει να συνδράμει η μνήμη. Πώς θα μπορούσαμε, άλλωστε, να φτιάξουμε εικόνες για κάτι που δεν γνωρίζουμε, αν πρώτα δεν είχαμε ως δομικό υλικό εικόνες που ήδη γνωρίζουμε; Η φαντασία, λοιπόν, δε θα υπήρχε χωρίς την άρνησή της, που είναι η μνήμη. Η απώλεια της μνήμης είναι φυσιολογική διαδικασία, καθώς όλες οι μνήμες έχουν την τάση να φθίνουν. Κάτι που απλώς ξεχνάμε δεν είναι κατ’ ανάγκη ανησυχητικό, εκτός αν γίνεται κατ’ επανάληψη και έχει λειτουργικό αντίκτυπο σε κάποιον άνθρωπο, οπότε πρόκειται για ιατρική διαταραχή, την αμνησία.
Ο Άνθρωπος χωρίς παρελθόν, του τιτάνα Άκι Καουρισμάκι, έχει στο επίκεντρό της έναν τυπικό για την φιλμογραφία του σκηνοθέτη ήρωα, έναν απόκληρο που ενσαρκώνει ο Markku Peltola. Ένας άνδρας φθάνει με τραίνο στο Ελσίνκι, πέφτει θύμα ληστείας μετά ξυλοδαρμού για να καταλήξει λιπόθυμος στο νοσοκομείο. Μόλις σταθεί στα πόδια του ξεκινάει μια άνευ νοήματος περιπλάνηση στις όχθες ενός ποταμού, όπου τον περιμαζεύουν δύο αδέλφια. Χωρίς ταυτότητα, χωρίς μνήμη και χωρίς παρελθόν ο ήρωας αφήνεται στη σφιχτή αγκαλιά της νέας του οικογένειας, που την απαρτίζουν κι άλλοι απόκληροι. Πάσχοντας από αμνησία ο Markku Peltola φτιάχνει τη ζωή του απ’ την αρχή. Αρχίζει να δημιουργεί τον εαυτό του απ’ το μηδέν, γνωρίζοντας μια κοπέλα, που θα του προσφέρει στοργή, αγάπη κι έρωτα, πράγμα που βιώνει για πρώτη φορά ο άνθρωπός μας, λόγω της απολεσθείσας μνήμης (οποία τύχη!). Όμως το κρυμμένο παρελθόν γρήγορα θα έρθει στο προσκήνιο διαταράσσοντας τις ισορροπίες στη ζωή του ήρωα.
Ο Καουρισμάκι καταπιάνεται με τον άνθρωπο, τη συνείδηση, τη μνήμη και τον χρόνο σε όλες του τις προεκτάσεις, σε παρελθόν, παρόν και μέλλον. Η κοινωνική πρόνοια δεν είναι κρατική παροχή υπηρεσιών αλλά ένα αντανακλαστικό της κοινωνίας, η οποία βρίσκει τον τρόπο να αυτορρυθμίζεται. Μια κοινωνία που την απαρτίζουν περιθωριακοί, ανάμεσα στους οποίους κανένα περιθώριο δεν χάσκει. Οι Technicolor σιωπές του Άκι λένε πολύ περισσότερα, απ’ όσα μπορούν να πουν τ’ ανοιχτά στόματα. Γι’ αυτό, ο αγαπημένος Φινλανδός κινηματογραφιστής είναι μέγας ποιητής. Η ποίησή του είναι γεμάτη από εικόνες που στοιβάζονται η μια δίπλα στην άλλη δημιουργώντας ρίμες, τόσο δυνατές, που ξεπερνούν κατά πολύ τη ρίμα που κάνει το επίθετό του δίπλα στο όνομά του (Άκι Καουρισμάκι).
