Σκηνοθεσία: Λαρς Φον Τρίερ
Παίζουν: Έμιλι Γουότσον, Στέλαν Σκάρσγκαρντ, Κατρίν Κάρτλιτζ, Ζαν-Μαρκ Μπαρ
Διάρκεια: 159′
Σε μια μικρή παραθαλάσσια πόλη της Σκωτίας, η Μπες -μια νεαρή, θρησκόληπτη και χαμηλής νοημοσύνης κοπέλα- ερωτεύεται τον Γιαν, εργάτη σε πλωτή δεξαμενή άντλησης πετρελαίου. Παρά τις αντιρρήσεις του κοινωνικού της περίγυρου, τον παντρεύεται και βιώνει μαζί του μια καθημερινότητα γεμάτη με τις τρυφερές εκδηλώσεις της βαθιάς, πρωτοφανέρωτης αγάπης. Η νύφη της, που μετά τον θάνατο του συζύγου της και αδερφού της Μπες, έχει αναλάβει την αποστολή να φροντίζει και να προστατεύει τη νεαρή κοπέλα, ανησυχεί για την επιρροή που ασκεί ο Γιαν στην κουνιάδα της. Είναι σε θέση να καταλάβει πως η αγάπη αυτή μπορεί να την οδηγήσει στα άκρα. Και έχει δίκιο.
Η Μπες ζει για τον Γιαν. Όταν φεύγει μακριά της για να δουλέψει, οδηγείται στην παράνοια. Κουρνιάζει στην εκκλησία και παρακαλάει τον Θεό να τον προσέχει. Ξεσπάει σε υστερία. Χάνει κάθε ενδιαφέρον για τη ζωή. Η μητέρα της στέκεται απόμακρη, δέσμια ενός άνοστου καθωσπρεπισμού, που την σπρώχνει διαρκώς στο να επιπλήττει την κόρη της για την ανώριμη συμπεριφορά της. Το μόνο που έχει σημασία για τη μητέρα είναι η εικόνα της κόρης στη μικρή τους κοινωνία, όπου κυρίαρχος θεσμός είναι η Εκκλησία. Τρομοκρατεί την αθώα Μπες, απειλώντας της πως αν συνεχίσει να φέρεται σαν παιδί, ο παπάς και οι σεβάσμιοι γέροντες θα την αφορίσουν. Έτσι η Μπες μαθαίνει να ζει μακριά απ τον Γιαν και να αντέχει. Μετράει τις μέρες που απομένουν μέχρι να επιστρέψει ο αγαπημένος της, προσεύχεται και περιμένει.
Παρά τις επόμενες ικεσίες όμως, ένα ατύχημα στην πλωτή δεξαμενή αφήνει τον Γιαν σχεδόν παράλυτο. Η Μπες, τσακισμένη από τον πόνο, μέσα σε μια παραληρηματική κρίση, κατηγορεί τον εαυτό της και θεωρεί πως οι προσευχές της ευθύνονται για τον τραυματισμό του Γιαν, πιστεύοντας πως ο Θεός τιμώρησε την αλαζονεία της. Και σαν να μην έφτανε το μαρτύριο των ενοχών, ο Γιαν, αδυνατώντας πια να της προσφέρει ερωτική ικανοποίηση, την προστάζει να πηγαίνει με άλλους άντρες και να του διηγείται μετά τις εμπειρίες της. Όταν η Μπες αρνείται, της ξεκαθαρίζει πως δεν υπάρχει άλλος τρόπος να κρατηθεί στη ζωή και τη θέτει αντιμέτωπη με ένα βασανιστικό δίλημμα: είτε θα του αποδείξει την αγάπη της προσφέροντας το κορμί της στους άλλους είτε θα τον χάσει οριστικά.
Ένας παράλυτος άντρας, με το μυαλό του διαλυμένο απ τα φάρμακα και τις συνεχείς χειρουργικές επεμβάσεις, διατάζει την αθώα και λίγο τρελούτσικη, γυναίκα του να μετατραπεί σε πόρνη, για να του μεταγγίσει λίγη επιθυμία να συνεχίσει να υπάρχει. Και είναι σημαντικό να μη μείνει κανείς σ αυτή την πρώτη, και λίγο επιπόλαιη, ανάγνωση περί διαστροφής. Εδώ δεν πρόκειται για την πατενταρισμένη αντίληψη της κανονικότητας και τις όποιες παρεκκλίσεις σε σχέση μ’ αυτήν αλλά, για το αρχέγονο ένστικτο της ζωής, που δεν είναι άλλο από το ερωτικό. Ο Γιαν, σε μια από τις πιο δυνατές σκηνές της ταινίας, εξομολογείται στην Μπες ότι κοντεύει να ξεχάσει πώς είναι να κάνεις έρωτα και πως αν το ξεχάσεις αυτό είσαι νεκρός. Το μήνυμα είναι ξεκάθαρο. Η καταβύθιση στην άβυσσο της πανανθρώπινης αλήθειας μόλις ξεκίνησε.
Το αν η επιθυμία του Γιαν φανερώνει έναν άρρωστο ψυχισμό είναι ζήτημα που αφορά τους κατά βάση ηθικολόγους, η ουσία, όμως, της ανάγκης του να υπάρξει αυτήκοος μάρτυρας των ερωτικών συνευρέσεων της ίδιας του της γυναίκας με ξένους, είναι απλώς σπαρακτικά ανθρώπινη. Η Μπες, φυσικά, δεν μπορεί να τα δει έτσι τα πράγματα. Απλώς αγαπάει τον Γιαν απόλυτα, απροϋπόθετα, τελειωτικά. Και γι αυτό, βάζει τον εαυτό της στην άκρη, θυσιάζει τον δικό της κώδικα αξιών, παρακάμπτει ακόμα και τη βαθιά ριζωμένη θρησκοληψία της και πραγματοποιεί την επιθυμία του Γιαν. Μιλώντας με τον Θεό, τον παρακαλάει: απελθέτω απ’ εμού το ποτήριον τούτο, και εκείνος της απαντάει (με το δικό της στόμα): «θες να σώσεις τη δική σου ψυχή ή την ψυχή του Γιαν;».
Όταν η Μπες λέει στον γιατρό Ρίτσαρντσον: «Ο Θεός δίνει σε όλους μας ένα ταλέντο, εγώ μπορεί να είμαι ηλίθια αλλά έχω… αυτό», ο ρασιοναλιστής δόκτωρ, με ένα ειρωνικό μειδίαμα, τη ρωτάει: «ποιο είναι το ταλέντο σου Μπες;», για να εισπράξει το αποστομωτικό «μπορώ να πιστεύω». Η λογική έχει όρια. Το συναίσθημα όχι. Μέσα σε μια σκηνή ο Τρίερ συντρίβει την εγωκεντρική αλαζονεία του πολιτισμένου, επιστημονικού, δήθεν πνευματικού όντος και το παρατηρεί να σιωπά ηττημένο, χωρίς να δέχεται την παραμικρή παρηγοριά από τις χωλές πεποιθήσεις του. Και δεν σταματά εκεί. Παραθέτει μια σειρά από μεγάλες σε διάρκεια σεκάνς, όπου οι γιατροί παλεύουν να σώσουν τον ετοιμοθάνατο Γιαν, χρησιμοποιώντας τα επιστημονικά μέσα τους. Η εμμονή του στις λεπτομέρειες των σκηνών αυτών είναι σκόπιμη. Θέλει να δείξει πόσο αδύναμοι είμαστε μέσα σε όλη την πρόοδο και εξέλιξή μας. Είναι τα πιο θλιμμένα πλάνα της ταινίας. Γιατί δεν βλέπεις έναν άνθρωπο να πεθαίνει, αλλά έναν ολόκληρο πολιτισμό.
Όχι, το μυαλό, με όλους τους θετικούς θριάμβους του, δεν είναι ο πρωταγωνιστής αυτής της ταινίας. Εδώ ηρωίδα είναι η ψυχή, το ακατάβλητο μύχιο. Η Έμιλι Γουότσον που δίνει σάρκα και οστά σε έναν άγγελο, σε ένα αερικό, χαρίζει στον ρόλο, όλο της το είναι. Ίσως γιατί έχει καταλάβει το μέγεθος της ευθύνης: δεν υποδύεται ένα πρόσωπο αλλά μια ιδέα. Την ιδέα της αγάπης, στην πιο καθαγιασμένη και υπερβατική μορφή της. Ο Γιαν, σε μια στιγμή διαύγειας, της γράφει με χίλια ζόρια στο χαρτί, χρησιμοποιώντας το ημιπαράλυτο χέρι του: «άσε με να πεθάνω, είμαι σατανικός στο μυαλό», κι εκείνη ξεσπάει σε κλάματα. Αφού τον αγαπάει, δεν μπορεί, δεν γίνεται να τον αφήσει να πεθάνει, ό,τι και να υπάρχει στο μυαλό του.
Ο Τρίερ κινηματογραφεί την Αγία του με την προσήλωση και τον σεβασμό πιστού. Σαν άλλος Ντράγιερ, γεμίζει τα κάδρα του με το πρόσωπο της, που είναι από μόνο του ένα ολόκληρο τοπίο συναισθημάτων. Στο φόντο η φύση, η βροχή, το χώμα, τα χαλίκια, η γήινη πραγματικότητα, πριν την αγγίξει το ανθρώπινο χέρι. Από εκεί ξεπηδάει το μαγεμένο πλάσμα του, από μια προανθρώπινη αθωότητα του ουρανού και της θάλασσας. Όσο και να προσπαθούν να την σταματήσουν οι -κάθε είδους- υποκριτές, να τη γεμίσουν με τύψεις και να την εμποδίσουν να αγαπάει (τι ειρωνεία, οι ίδιοι οι ιεροκήρυκες της αγάπης…), δεν μπορούν, όπως δεν μπορούν να εμποδίσουν ένα φαινόμενο της φύσης να εκδηλώσει τη δύναμή του.
Η θυσία και το συνακόλουθο θαύμα δεν μπορεί παρά να κορυφώσει με τον πιο σπαρακτικό τρόπο το δράμα. Το δράμα της ανθρώπινης περιπέτειας συνολικά, γιατί ο Τρίερ, όπως όλοι οι μεγάλοι μυστικιστές, δεν αρκείται στο να καταγράψει τον πόνο, αλλά διαπιστώνει δια του συναισθήματος μια οικουμενική αλήθεια. Σ’ αυτό το σύμπαν χωρίς Θεό, που ριχτήκαμε χωρίς τη θέλησή μας, και απ’ όπου φεύγουμε διπλά απογοητευμένοι (συγκλονιστική η τελευταία ατάκα της Μπες: «όλα είναι λάθος”), δεν υπάρχει άλλη δικαιοσύνη από αυτή της καρδιάς.
Και την επιβάλλουμε μόνοι, μέσα από χιλιάδες μαρτύρια, χωρίς την παραμικρή ελπίδα ανταπόδοσης ή ανταμοιβής. Δεν μπορούμε να προσδοκούμε ούτε την αποδοχή ούτε την κατανόηση. Μόνο την επίπονη λύτρωση, μέσα από την οριστική εγκατάλειψη του Εγώ για χάρη του Άλλου. Σ’ αυτή την άνυδρη έρημο που είναι ο κόσμος, λέει ο Τρίερ, ας παραδοθούμε στην αγάπη, κι ας πεθάνουμε από δίψα. Άλλωστε «η αγάπη ουδέποτε εκπίπτει». Λίγα έργα τέχνης, έχουν υπερασπιστεί με πιο ξεροκέφαλο πείσμα την αλήθεια αυτής της φράσης.
