Σκηνοθεσία: Τζιμ Τζάρμους
Παίζουν: Τομ Χίντλστον, Τίλντα Σουίντον, Τζον Χαρτ, Μία Γουασικόφσκα
Διάρκεια: 122′
Ένα αθάνατο ον είναι εξ ορισμού ατελές. Ό,τι δεν γνωρίζει τέλος, εξάλλου, στερείται και σκοπού. Αυτό είναι το πρόβλημα. Εδώ τα θνητά όντα και χάνουν τον προορισμό τους, μένουν να πλέουν ξυλάρμενα στη μέση του ωκεανού χωρίς να γνωρίζουν γιατί και πώς. Δεν έχουν πού να πάνε. Αν ο άνθρωπος είναι ατελής, κι ας πεθαίνει, φαντάσου ο βρικόλακας! Στη δική μας περίπτωση, το γεγονός ότι πρόκειται να εκλείψουμε νομοτελειακά, δίνει στην ύπαρξη μια κατεύθυνση. Να υπάρχεις σημαίνει να πλησιάζεις, κάθε λεπτό, την ανυπαρξία. Τα βαμπίρ του Τζάρμους, το ανακοινώνουν: όταν, υπό συνθήκες, πλησιάζουν στον αφανισμό, λένε «τώρα θα υπάρξω». Τι παράδοξο! Να περιμένεις τον θάνατο για να υπάρξεις! Κι όμως, περί αυτού πρόκειται.
Η πλησμονή της ζωής τους συγγενεύει με την αιωνιότητα και αιώνια είναι μόνο τα άψυχα. Ιδού η πηγή της μελαγχολίας του Αδάμ. Φοβάται πως χάνει την ψυχή του, έχει ζήσει υπερβολικά πολύ. Χρειάζεται κάτι να δώσει νόημα στα λεπτά του. Γι’ αυτό προσφεύγει στην τέχνη. Μουσική, ποίηση, χορός. Η ομορφιά γεμίζει το κενό αλλά το κενό νικάει τα πάντα. Ατέλειωτη ζωή σημαίνει ατέλειωτη θλίψη γιατί τίποτα δεν κρατάει. Οι συγκινήσεις ατονούν, πρέπει να τις τροφοδοτείς διαρκώς με καινούργια ομορφιά. Κρατάει μόνο αυτό που τελειώνει. Κι άλλο παράδοξο. Τι βρίσκει ο Αδάμ στα συλλεκτικά μουσικά του όργανα; Την γοητεία του φθαρτού, την ανίκητη σαγήνη του περασμένου. Αξίζει μόνο αυτό που περνάει. Εμείς δηλαδή, οι αιώνια περαστικοί και επανερχόμενοι. Να μια υπέροχη ελεγεία λοιπόν, για όντα ατελή. Θνητά και αθάνατα.
Μια χειρονομία απερίγραπτης ευγένειας είναι αυτό το έργο του Τζάρμους, ένα δώρο από καρδιάς. Έφτιαξε μια ταινία για τους αθάνατους, προκειμένου να παρηγορήσει τους θνητούς. Κι ας αποκαλεί, δια στόματος των ηρώων του, τους ανθρώπους «ζόμπι». Συχνά απαξιωτικοί απέναντι στο είδος μας, ο Αδάμ και η Εύα, παραμένουν ως το τέλος ανθρώπινοι. Θλιμμένοι, μονομανείς, ρομαντικοί και πείσμωνες. Η σφοδρότητα της επιθυμίας τους να υπάρχουν, κόντρα σε κάθε εμπόδιο, σ’ έναν κόσμο που τους έχει εξορίσει, αντανακλά την ανθρώπινη βούληση για ζωή, υπό τη σκιά του επικείμενου θανάτου.
Δεν υπάρχει χώρος για τους εραστές, ούτε για τους ποιητές σ’ αυτή τη γη, είναι η πρώτη διαπίστωση. Αλλά η ίδια η παρουσία του ανθρώπου στον κόσμο είναι η ποίηση ενός βωβού σύμπαντος. Ένα ον που μάχεται, αγαπά, πονάει, χαίρεται, πλαντάζει, δημιουργεί, καταστρέφει, γελάει και δακρύζει περικυκλωμένο από την τρομακτική σιωπή της ύλης, είναι από μόνο του μια διάπυρη, αστραπιαία εκδήλωση ερωτισμού και ποίησης που φωτίζει στιγμιαία τα σκοτάδια του κενού. Ο Άνθρωπος ο ίδιος είναι η μουσική στην έρημο του Άψυχου.
Υπό μια κοινωνιολογική σκοπιά, βέβαια, οι ερωτευμένοι αθάνατοι του φιλμ συμβολίζουν τους καλλιτέχνες μέσα στην γενική ακαλαισθησία και ασχήμια μιας αντιαισθητικής εποχής. Εκλεκτικοί εστέτ, ιδιόρρυθμοί δανδήδες που τρέφονται με λογοτεχνία και μελωδίες, επιβιώνοντας στο περιθώριο του γκρίζου αστικού τοπίου. Η περιοχή τους είναι, αναπόφευκτα η Νύχτα γιατί μόνο στην ατμόσφαιρά της μπορεί να αναπνέει ακόμα το μυστήριο (πρόκειται για μια εντελώς «νυχτερινή» ταινία, με όλες τις έννοιες. Το νυκτόβιο πλάσμα που μεταφορικά ενσαρκώνεται στα υπεραιωνόβια βαμπίρ, εκ προοιμίου, βρίσκεται εκτός κοινωνίας, κατοικεί στην σκοτεινή πλευρά του 24ώρου, στην Νύχτα και την Αργία, με τη φιλοσοφική σημασία που τους απέδιδε ο Μπλανσό: ο μποέμ, ο περιθωριακός, ο ναρκομανής, ο καταραμένος ποιητής, ο underground rocker, ο αυτοκαταστροφικός καλλιτέχνης, όλοι τους αποτελούν εναλλακτικές όψεις του Αδάμ).
Βλέπεις η Μέρα τα έχει φωτίσει και αποκωδικοποιήσει όλα τόσο πολύ που τίποτα εντός της δεν σαγηνεύει. Στις ατέλειωτες, μεταμεσονύκτιες βόλτες τους σε εγκαταλειμμένα εργοστάσια και θέατρα, οι εραστές αποθεώνουν ό,τι άφησε πίσω της η πολύβουη, καθημερινή εργασία και διασκέδαση. Μόνο το άχρηστο διαθέτει ακόμα μαγεία. Η παραγωγή στράγγιξε τα πάντα, μετέτρεψε τον κόσμο σε μέρος ασφαλές, κατανοητό και ωφέλιμο. Τους ποιητές όμως, τους ενδιαφέρει μόνο το ανώφελο. Βυθισμένοι στην επικούρεια αταραξία τους, διαπιστώνουν πως ο άνθρωπος, «αυτή η πεμπτουσία της σκόνης», τίποτα δεν καταλαβαίνει, μόνο να καταστρέφει ξέρει. Η Ομορφιά είναι υπόθεση του Αδάμ και της Εύας. Αυτοί τη διαφυλάσσουν, την κουβαλούν μέσα στους αιώνες, την εκτιμούν και την αφήνουν να τους καθορίσει. Είναι αλήθεια. Ορίζονται μόνο από την τέχνη. Δεν ζουν παρά μόνο γι’ αυτήν. Αλλιώς ποιο το νόημα;
Ο εστέτ είναι, φυσικά, ένας αμετανόητος φετιχιστής. Σπαρμένο με αντικείμενα λατρείας, το περιβάλλον του Αδάμ είναι το περιβάλλον του συλλέκτη. Είναι, σε τελική ανάλυση, το δικό μας περιβάλλον. Μαζεύουμε βινύλια, ταινίες, βιβλία, γεμίζουμε τον χώρο της ζωής μας οδοδείκτες που μας ενημερώνουν σε σχέση με την διαδρομή. Για να πορευθούμε θέλουμε αυτά τα σήματα. Τι άλλο είναι το έργο τέχνης; Κι αν ο τελικός προορισμός είναι για όλους ο ίδιος, η δική μας διαδρομή οφείλει να περνάει μπροστά απ’ τα ωραία αξιοθέατα. Η διαδρομή του Αδάμ είναι κυκλική βέβαια. Τα είδε όλα, συνεχίζει να βλέπει αλλά δεν πηγαίνει πουθενά. Δεν φτάνει στο τέρμα, πράγμα που του δίνει τη δυνατότητα για ατέλειωτη απόλαυση αλλά η πορεία τον έχει εξαντλήσει.
Ακόμα κι η τέχνη δεν αρκεί, μας λέει ο Τζάρμους, όταν τίποτα δεν τελειώνει. Πρέπει να χαρείς, όσο υπάρχει καιρός. Η άμμος στην κλεψύδρα αδειάζει και δεν μπορείς να την αναποδογυρίσεις. Δεν υπάρχει χρόνος για μελαγχολία, παρά μόνο για ζωή. Η μελαγχολία είναι πολυτέλεια για τους αθάνατους. Για μας υπάρχει πολλή τέχνη, πολλή ομορφιά, πολύς έρωτας, δεν προλαβαίνουμε. Πρέπει να βιαστούμε να υπάρξουμε. Να καταλάβουμε. Το να φύγεις χωρίς να έχεις καταλάβει είναι η μεγαλύτερη δυστυχία απ’ όλες. Να πιεις το ποτήρι ως την τελευταία σταγόνα, να το καθήκον μας, να ο σκοπός που αποζητούμε. Το λυρικά θλιμμένο αριστούργημα του Τζάρμους, είναι, τελικά, αισιόδοξο.
Στο διαμέρισμα του Αδάμ, διακρίνουμε, μεταξύ άλλων, πορτρέτα των Πόε, Κάφκα, Μπωντλαίρ, Γουάιλντ, Σαίξπηρ. Γίνονται αναφορές στον Τζόϋς. Ποιο είναι το κοινό χαρακτηριστικό όλων αυτών των λογοτεχνικών γιγάντων; Το χιούμορ φυσικά. Την, συχνά δυσοίωνη, πεσιμιστική ματιά τους στη ζωή, την ελάφραινε πάντα το ιδιοφυές χιούμορ τους. Δεν πιστεύω ότι τυχαία τους κρεμάει στον τοίχο του Αδάμ, ο Τζάρμους. Γιατί και το φιλμ του, το διασχίζουν δροσερές χιουμοριστικές αύρες. Ο μεγάλος δημιουργός, ξέρει να αστειεύεται με το τραγικό. Τίποτα δεν είναι τόσο στενάχωρο που να μην μπορείς να γελάσεις μαζί του. Ούτε καν ο Θάνατος. Το έκανε καταπληκτικά στον Νεκρό, το κάνει και εδώ.
Το Μόνο οι εραστές μένουν ζωντανοί είναι μια υπαρξιακή αλληγορία για το πέρασμα του Αχέροντα (ο Αδάμ και η Εύα, βέβαια, βρίσκονται ήδη στην άλλη πλευρά, ενώ ο Γουίλιαμ Μπλέικ πάλευε να εγκαταλείψει την όχθη) με «φερετζέ» ταινίας είδους (στον Νεκρό ήταν το γουέστερν, εδώ είναι το βαμπιρικό θρίλερ), σκιαγραφημένη, από έναν μανιώδη φιλότεχνο που απευθύνεται σε παθιασμένους ομοϊδεάτες (αδύνατον να νιώσεις πραγματικά «δικό σου» το έργο αν δεν είσαι κι εσύ μουσικόφιλος και βιβλιοφάγος). Η ίδια η ταινία είναι ένα συλλεκτικό αντικείμενο, ένα απαστράπτον φετίχ για όσους θεωρούν προσωπικό τους χρέος να κουβαλήσουν μέσα τους την ομορφιά, μέχρι το τέλος του χρόνου τους. Με ήρωες που εφαρμόζουν παντοιοτρόπως την προσταγή του «ζειν αισθητικώς», και αποδέκτες ανάλογης ιδιοσυγκρασίας.
Να αγαπάς την μεγάλη τέχνη σημαίνει να κάνεις παρέα τους νεκρούς για να νιώσεις πιο ζωντανός (σε μια σκηνή ο Αδάμ περιγράφει τον «ξιπασμένο» χαρακτήρα του Λόρδου Βύρωνα, τον οποίο γνώριζε προσωπικά – μια έξοχη, πλάγια αναφορά στην αλήθεια κάθε βαθιάς ανάγνωσης: η αισθητική εμπειρία προϋποθέτει μια κατάργηση των ορίων μεταξύ υπαρκτού και ανύπαρκτου, «ανασταίνουμε» τον καλλιτέχνη καθώς ερχόμαστε σε επαφή με το έργο του, μας μιλάει μια φωνή μέσα απ’ τα έγκατα του χρόνου. Η φυσική παρουσία είναι περιττή ). Αυτή την αντίφαση, λίγοι μπορούν να την κατανοήσουν συναισθηματικά.
Οι πολλοί είναι υπερβολικά απασχολημένοι με τις ιδιοτελείς τους έγνοιες για να αντιληφθούν τον τρόπο με τον οποίο το παρελθόν απλώνει γέφυρες ως το παρόν προκειμένου να του εμφυσήσει πολύτιμη ζωή (πρέπει να παρατηρήσουμε ότι η τρομακτική δράση εξ αποστάσεως δεν αφορά μόνο την ενεργειακή σύνδεση των εραστών αλλά και την, διαμέσου των αιώνων, επικοινωνία των πνευμάτων, αυτό που συμβαίνει όταν ανοίγουμε ένα βιβλίο του Γκαίτε ή ακούμε ένα κομμάτι του Σούμπερτ, για παράδειγμα). Γι’ αυτούς τους λίγους έκανε την ταινία του ο Τζάρμους, αναζητώντας τους, ίσως, μέσα στην ισοπεδωμένη ομοιομορφία που χαρακτηρίζει τις μοντέρνες κοινωνίες.
Τυλιγμένο στην απόκοσμη αχλή μιας υπέροχης, νυχτερινής φωτογραφίας, εικαστικά εντυπωσιακό σε κάθε του κάδρο, δονούμενο από τα ανατριχιαστικά –ηλεκτρικά και ακουστικά- κιθαριστικά αρπίσματα του συναρπαστικού soundtrack (τόσο καλού που σχεδόν ξεπερνάει σε υποβλητικότητα την φοβερή δουλειά του Νιλ Γιανγκ στον Νεκρό), και με δυο εμβληματικές κεντρικές ερμηνείες (ειδικά ο Χίντλστον δίνει ρέστα σε ρόλο αβανταδόρικο που τον απογειώνει παίζοντας με ένα κράμα βλοσυρής ραθυμίας και υπονοούμενης αυταρέσκειας), αυτό είναι ένα πανέμορφο φιλμ, μεθυστικής ατμόσφαιρας, που λειτουργεί σαν μικρή κιβωτός συναισθημάτων, γούστων, ιδεών, όλων εκείνων που κινούν τον δημιουργό του, ποιητικά θλιμμένο κι αριστοκρατικό, από εκείνα τα σπάνια, τα μοναχικά, που τα φιλάς στην καρδιά και σε βοηθούν να συνεχίσεις. Το θέμα είναι να ζήσεις, άλλωστε, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο. Το ξέρουν όλα τα καταδικασμένα -άλλα στην θνητότητα κι άλλα στην αθανασία- πλάσματα αυτής της ανελέητης γης. Που, είτε το περιμένουν είτε όχι, στην ίδια Νύχτα θα συναντηθούν.
