Σκηνοθεσία: Νίκολας Ρεγκ
Παίζουν: Ντόναλντ Σάδερλαντ, Τζούλι Κρίστι
Διάρκεια: 110′
Μεταφρασμένος τίτλος: “Μετά τα Μεσάνυχτα”
Ένα ζευγάρι Βρετανών ταξιδεύει στη Βενετία, αφενός γιατί ο σύζυγος είναι αρχιτέκτονας και πρέπει να ανακαινίσει μια βενετσιάνικη εκκλησία κι αφετέρου για να ξεπεράσουν τον θάνατο της κόρης τους, που πνίγηκε στη λίμνη του σπιτιού τους, λίγο καιρό πριν. Κατά τη διάρκεια της διαμονής τους στην ιταλική πόλη, θα συναντήσουν δύο κυρίες, η μία εκ των οποίων είναι μέντιουμ και θα πείσει την ευαίσθητη μάνα ότι το κοριτσάκι τους είναι (ως πνεύμα τουλάχιστον) μαζί τους, πως είναι ευτυχισμένο στην «άλλη πλευρά» άλλα και ότι ο πατέρας του κινδυνεύει και θα πρέπει να φύγει το συντομότερο από τη Βενετία.
Αρκεί να ξαναδεί κανείς μια ταινία σαν το Don’t Look Now, που μετράει ήδη 42 χρόνια από την πρώτη προβολή της, για να συνειδητοποιήσει γιατί ο σημερινός κινηματογράφος δυσκολεύεται τόσο να επηρεάσει το υποσυνείδητο: είναι υπερβολικά επικεντρωμένος στη λογική και τις καθαρές ιδέες, δεν καταγίνεται όσο πρέπει με την υποβολή. Στο αριστούργημα του Νίκολας Ρεγκ, εν αντιθέσει, η ατμόσφαιρα είναι τόσο πηχτή από σύμβολα, μεταφορές, υπόνοιες, συνειρμικές εκρήξεις και μυστικιστική ασάφεια που νομίζεις ότι μπορείς να την κόψεις με το μαχαίρι.
Αυτό το κλίμα αμφισημίας, ανομολόγητων κακών οιωνών και υποδόριου άγχους (μεταφυσικού και υπαρξιακού), δεν έχει ανάγκη από φτηνά κολπάκια, απότομα τρομάγματα και εφέ για να παραλύσει τον θεατή και να κάμψει τις αντιστάσεις του. Η σκηνοθετική γραμμή, προσηλώνεται εμφατικά στην εκπόρθηση των ακανόνιστων ψυχικών διεργασιών, δεν την αφορά το εννοιολογικό στοιχείο. Αυτός ο κινηματογράφος έχει σχεδόν εξαφανιστεί πια. Η τέχνη της σαγήνευσης του βλέμματος -και μέσω αυτού, του ασυνείδητου- χάνεται σιγά-σιγά.
Επίσης, η αντίληψη του χώρου είναι κάτι το καταπληκτικό στον Ρεγκ. Η Βενετία γίνεται κανονικός χαρακτήρας από ένα σημείο και μετά. Υπάρχει ανάμεσά τους, όπως θα υπήρχε ένα πρόσωπο. Τους τυλίγει, τους υπονομεύει, πλημμυρίζει με νερά τη μνήμη τους, ασκεί ένα είδος μαγγανείας στις προσωπικότητες τους, μηχανορραφεί πίσω απ’ την πλάτη τους, ΕΙΝΑΙ, σαν απειλητική πέτρινη οντότητα, απείρως εκφραστική και τελικά ανίκητη. Μια Βενετία άδεια από ανθρώπους, μουντή, πένθιμη, που μοιάζει να έχει υποκύψει, με όλα τα λιθάρια της αρχιτεκτονικής της, στον προαιώνιο νόμο της θνητότητας. Τέτοια κινηματογράφηση πόλης, σαν επικήδειος, δεν έχει αντίστοιχο στα χρονικά της έβδομης τέχνης.
Γενικότερα το Don’t Look Now ξεδιπλώνεται σαν μια οπτική σύνθεση πεισιθάνατης τονικότητας και ο Ρεγκ υποβάλει μαεστρικά και με θαυμάσια αίσθηση του timing, σε κάθε κάδρο και με κάθε πιθανό τρόπο, την ιδέα ότι κάτι κακό πρόκειται να συμβεί ή μάλλον, για να είμαστε ακριβέστεροι, ότι το κακό έχει ήδη συντελεστεί. Δεν υπάρχει ελπίδα διαφυγής για τους ήρωες που, εγκλωβισμένοι στην γραμμική αντίληψή του χρόνου (όπως ο καθένας μας), προωθούν το συμπαντικό σχέδιο τη στιγμή που νομίζουν ότι ενεργούν αυτόβουλα. Ο Χρόνος έχει ιδιαίτερη σημασία στο σινεμά του Ρεγκ. Στην περιλάλητη ερωτική σκηνή μεταξύ της Κρίστι και του Σάδερλαντ, βλέπουμε τη μία στιγμή, τους εραστές χαμένους στη δίνη του πάθους τους και την άλλη, παράλληλα (χάρη σε ένα καταπληκτικό μοντάζ) τους παρακολουθούμε να ντύνονται και να ετοιμάζονται να βγουν, μετά το τέλος των σαρκικών τους περιπτύξεων.
Αυτό που για τα μάτια του θεατή είναι μία και μοναδική στιγμή (η ένταση της πράξης και το σταδιακό σβήσιμό της, καθώς συντελείται, με το τελετουργικό της ένδυσης, η επιστροφή στην ανιαρή πραγματικότητα), για το ζευγάρι έχει τον χαρακτήρα της αλληλουχίας. Έτσι και με όλα τα υπόλοιπα. Ο σκηνοθέτης θέλει να καταλάβουμε ότι το τέλος, βρίσκεται ήδη στην αρχή, τη στιγμή που οι πρωταγωνιστές των γεγονότων δεν έχουν ιδέα γι’ αυτό. Αυτός είναι κι ο λόγος που ακόμα και η πιο φυσιολογική κατάσταση, μας παρουσιάζεται ως απροσδιόριστα δυσοίωνη.
Θα πρέπει να αναλογιστούμε επιπροσθέτως ότι, σύμφωνα με δήλωση του ίδιου του Ρεγκ, το φιλμ είναι κι ένας στοχασμός πάνω στο Είναι, το Φαίνεσθαι, και το αβυσσαλέο χάσμα ανάμεσά τους. Πράγματι, τίποτα δεν είναι αυτό που φαίνεται στο έργο. Βλέπουμε ότι οι παρεξηγήσεις, οι ψευδαισθήσεις και η παραπλάνηση, επικρατούν καθ’ όλη τη διάρκεια της ταινίας. Συμβαίνει συχνά ο σκηνοθέτης να μας εφιστά την προσοχή στις αντανακλάσεις (το αντικαθρέφτισμα της μικρής στα νερά της λίμνης, οι καθρέφτες στο δωμάτιο του ξενοδοχείου, τα τζάμια της εκκλησίας) και στον τρόπο που αυτές αναδιπλασιάζουν την πραγματικότητα.
Εδώ, η επιρροή του Μπόρχες είναι ξεκάθαρη. Στα διηγήματά του βρίσκουμε συχνά την ιδέα ότι οι καθρέφτες και η σεξουαλική πράξη, βαρύνονται από μια κατάρα γιατί πολλαπλασιάζουν τον κόσμο, άρα και τη δυστυχία που του είναι εγγενής. Ο Ρεγκ, λοιπόν, σε μια σκηνή μας δείχνει τον Ντόναλντ Σάδερλαντ ανάμεσα σε δύο καθρέφτες που πολλαπλασιάζουν το είδωλό του στο διηνεκές κι έπειτα έχουμε την εκρηκτική σκηνή του σεξ, πράγμα που δεν μπορεί να είναι συμπτωματικό.
Επίσης, η Βενετία με τη δαιδαλώδη αρχιτεκτονική της και τα απειράριθμα σοκάκια (στα οποία συχνά χάνονται οι ήρωες), παρουσιάζεται ως λαβύρινθος, άλλη μια προσφιλής θεματική του Μπόρχες. Αν τα παραπάνω ισχύουν, τότε το Don’t Look Now θα μπορούσε να αναγνωσθεί και ως, αισθητικά μεγαλοπρεπής, επεξεργασία της προβληματικής του μεγάλου αργεντινού συγγραφέα που θέλει τον άνθρωπο να λυτρώνεται από τον λαβύρινθο του Χρόνου και το όνειρο της ενθάδε ύπαρξης, με τον θάνατο. Όπως και να ‘χει, η γοητευτικά μυστηριώδης φύση αυτής της σπουδαίας ταινίας, όπως οι καθρέφτες που διπλασιάζουν το ψέμα της πραγματικότητας, αιώνια θα πολλαπλασιάζει και τις ερμηνείες. Ας δώσει ο καθένας τη δική του.
