Σκηνοθεσία: Μπονγκ Τζουν-Χο
Παίζουν: Κρις Έβανς, Τίλντα Σουίντον, Εντ Χάρις, Τζον Χερτ, Τζέιμι Μπελ
Διάρκεια: 126′
Μια υπερταχεία ωςμικρογραφία της κοινωνίας, με την ταξική ποικιλία να διαμοιράζεται σε βαγόνια. Το τρένο είναι ο κόσμος, μας λένε. Το τρένο είναι επίσης η Ιστορία όμως. Γιατί δεν σταματάει ποτέ. Και μπορούμε να δούμε σ’αυτή την ιδέα, τη συνάντηση της ντετερμινιστικής αντίληψης μιας γραμμικής ιστορικής κίνησης που τείνει προς ορισμένη ολοκλήρωση με τις κυκλικές, σπειροειδείς μεταφυσικές (η νιτσεϊκή «αιώνια επιστροφή» είναι μια απ΄αυτές). Οι εξεγερμένοι του Snowpiercer θέλουν το σταμάτημα της Ιστορίας σε μια κοινωνία ανθρωποκεντρικη κι ουτοπική. Γι’ αυτό θα προσπαθήσουν να καταλάβουν τον «ιερό κινητήρα», τα μέσα παραγωγής δηλαδή.
Όλα αυτά θα έμοιαζαν υπερβολικά διδακτικά αν η ανάγκη της επανάληψης της διαδρομής, αυτός ο κυκλικός εφιάλτης, δεν τοποθετούσε το πρόβλημα στις, πολύ πιο απαισιόδοξες, νεωτερικές του διαστάσεις. Όταν σε μια συγκλονιστική σκηνή, η στροφή της αμαξοστοιχίας θα επιτρέψει σε δύο βαγόνια να βρεθούν αντικριστά, η προωθημένη εξέγερση και η απωθημένη αντίδραση του συστήματος θα ανταλλάξουν πυροβολισμούς.
Πρόκειται για έξοχο εύρημα. Όσο μπροστά κι αν φτάσουμε κατά τη διάρκεια της προοδευτικής μας πορείας προς ένα καλύτερο μέλλον, το ίδιο το κτηνώδες παρελθόν μας, μπορεί να μας απειλήσει εν είδη αταβιστικής επιστροφής. Η Ιστορία δεν ξεδιπλώνεται γραμμικά, διερχόμενη από στάδια όλο και πιο εξελιγμένα, βαίνοντας προς την τελείωσή της, κι ο Χέγκελ έπεσε έξω όταν προέβλεψε την αναπότρεπτη κυριαρχία του παγκόσμιου Λόγου.
Μια άλλη συναρπαστική ιδέα του Snowpiercer στηλιτεύει τον καθησυχαστικό ρόλο της τέχνης. Όταν μια μητέρα θα δει το παιδί της να αρπάζεται βίαια από τον στρατό κατοχής του αφέντη, θα βρει παρηγοριά στο, οριακά πιστό, σκίτσο που το αναπαριστά και που της εξασφαλίζει ένας ρακένδυτος ζωγράφος. Στις τάξεις των καταπιεσμένων, ο ρόλος του καλλιτέχνη είναι να χαρίζει ελπίδα και να κάνει την άθλια ζωή των μαζών, κάπως πιο ανεκτή.
Ο κινηματογράφος έχει περίπου την ίδια λειτουργία. Προσφέρει σε μεγάλο βαθμό ένα, λιγότερο ή περισσότερο, ακριβές αντίγραφο των δραμάτων, των περιπετειών ή των φαντασιώσεων του μέσου ανθρώπου, για να τον ναρκώσει, να τον βυθίσει σε ένα είδος αταραξίας όπου τίποτα δεν θα μπορεί να τον βλάψει. Δημιουργεί ένα εσωτερικό καταφύγιο όπου μπορεί το ταλαίπωρο άτομο να αναζητήσει την ευτυχία που δεν του παρέχει η πραγματικότητα.Όταν ο κόσμος γίνεται αβίωτος, η τέχνη μπορεί να τον κάνει ανεκτό, να τον λαμπρύνει με την απατηλή λάμψη της.
Ακόμα και μέσα στη γενική μιζέρια, λοιπόν, υπάρχουν μικρές εστίες ευχαρίστησης: τα έργα τέχνης. Με μια αντίστροφη λειτουργία όμως, καθώς η διαλεκτική του έργου τέχνης του επιτρέπει την είσοδο στον Κόσμο και τη συνακόλουθη συμμετοχή στις ενέργειες και τις δράσεις που μπορούν να τον ανατρέψουν. Η ίδια αυτή τέχνη, η εικόνα που τιθάσευε και εξημέρωνε, γίνεται η κινητήρια δύναμη που θα εξωθήσει τους άθλιους στο να συνειδητοποιήσουν το μη-βιώσιμο της θέσης τους, το απάνθρωπο των συνθηκών ύπαρξής τους και θα τους κάνει να πολεμήσουν, θα τους σπρώξει στο σπάσιμο των αλυσίδων με κάθε κόστος.
Ο κατασκευαστής του συστήματος ασφαλείας που θα καθοδηγήσει τους εξεγερμένους από βαγόνι σε βαγόνι κι από κοινωνική κλίκα σε κοινωνική κλίκα, δεν είναι άλλος από τον θεωρητικό, τον στοχαστή. Αρχικά υπηρέτης της εξουσίας, ο άνθρωπος των γραμμάτων, για πολλά χρόνια δεν είχε άλλο λόγο ύπαρξης παρά την συντήρηση και ιδεολογική αναπαραγωγή των δομών καταπίεσης, με το ρόλο του να εξαντλείται στην εξύμνηση της εκάστοτε Αρχής: του Θεού, του Κράτους, των κυρίαρχων αξιών. Η γέννηση του σύγχρονου διανοούμενου που αμφισβητεί και αναφλέγει το σύστημα, συμπίπτει με το χρονικό σημείο που η σκέψη δραστηριοποιείται μόνο για την απόλαυση της άρνησης και της καταστροφής, απαλλαγμένη από το δυσβάσταχτο φορτίο της υπεράσπισης της κοινωνίας, της όποιας κοινωνίας.
Έτσι, ο φιλόσοφος τελικά τάσσεται στο πλευρό της ανερχόμενης δύναμης, αυτής που θα φέρει την πολυπόθητη αλλαγή. Οι κλειδαριές ασφαλείας είναι οι δικές του ιδέες. Αυτές είναι που έφτιαξαν τον παλιό κόσμο κι αυτές είναι που ο καινούργιος δεν έχει ανάγκη και πρέπει να ξεφορτωθεί. Γι΄αυτό ο διανοούμενος θα μπει στη διαδικασία να έρθει σε σύγκρουση με τον εαυτό του, τον παλιό εαυτό του που εκπροσωπεί μια άλλη κατάσταση πραγμάτων.
Σε σχέση με τη διαφορά μιας επανάστασης που γίνεται εξ ανάγκης και μιας άλλης που προκύπτει σαν μόδα, ξέφρενο πάρτυ αμφισβήτησης ή τάση διαφοροποίησης, ο Μπονγκ Τζουν-Χο μας επιφυλάσσει, εκεί προς το φινάλε μια σκηνή ανθολογίας, άξια να συζητηθεί. Οι τελευταίοι των στασιαστών βρίσκονται μπροστά στην πύλη που τους χωρίζει από τον κινητήρα και τον «αρχηγό» και πίσω τους, ακολουθούν ζαβλακωμένοι από την κραιπάλη, οι θαμώνες ενός club-βαγονιού που μοιάζουν συνεπαρμένοι από ένα είδος μαζικής παραίσθησης που προκαλεί φρενίτιδα.
Όσο οι επαναστάτες διέσχιζαν τα βαγόνια-τάξεις, ελάχιστοι τους έδιναν σημασία. Ξαφνικά αυτά τα παράξενα «φρικιά» δείχνουν να διεκδικούν θέση στη νέα συνθήκη. Μόνο που τη δική τους ορμή κανείς δεν μπορεί να την πάρει στα σοβαρά, μοιάζει περισσότερο με πείραμα πολυτελείας, κάτι που οι βρώμικοι, εξαθλιωμένοι της τελευταίας θέσης δεν θα μπορούσαν να υποψιαστούν καν, μια και η δική τους πραγματικότητα δεν αφήνει χώρο για συλλογικές ονειρώξεις.
Δεν τελειώνουν οι εύστοχες, σε σημεία ακόμα και ιδιοφυείς, μεταφορές στο Snowpiercer. Όταν τιμωρείται σκληρά για απειθαρχία ένας στασιαστής (που διέπραξε τη «βλασφημία» να εκσφενδονίσει ένα παπούτσι στο κεφάλι μιας εκπροσώπου της ανώτερης τάξης- γεγονός που πυροδοτεί το πολυσυζητημένο λογύδριο της σταθερά υπέροχης Τίλντα Σουίντον σχετικά με την παράλογη εικόνα ενός παπουτσιού φορεμένου στο κεφάλι), ο στρατός κατοχής ζητά επικοινωνία με τον «αφέντη» στο τηλέφωνο. Πρέπει να ακούσουν τη φωνή του οι απείθαρχοι για να νιώσουν δέος και να καταλάβουν το μέγεθος της αλαζονείας τους, αυτής που τους κάνει να ζητούν ίσα δικαιώματα. Από την άλλη γραμμή όμως έρχονται μόνο απροσδιόριστοι ήχοι και παράσιτα.
Δύσκολο να μην φέρεις στο μυαλό σου τον Πύργο του Κάφκα όπου, όταν ο ξεροκέφαλος χωρομέτρης Κ. ζητά στο τηλέφωνο ανώτερους αξιωματούχους για να επιβεβαιώσουν την πρόσληψή του στις υπηρεσίες του Πύργου, δεν ακούει παρά ακατάληπτους θορύβους. Η επικύρωση της θέσης μας στον κόσμο από μια ανώτερη αρχή, ικανή να εγγυηθεί για την ύπαρξη και να νομιμοποιήσει ακόμα και την οδύνη, επικύρωση που ποτέ δεν έρχεται και που παρατείνει την αγωνία μέχρι το Θάνατο, μια σταθερή θεματική στα μνημειώδη έργα του Κάφκα (ή του Μπέκετ), τέμνεται με τα υπόλοιπα θέματα του Snowpiercer, υπενθυμίζοντας ότι η αντίδραση κατά του απρόσωπου νόμου είναι το κέντρο, γύρω από το οποίο διακτινώνονται κι άλλοι υπαρξιακοί προβληματισμοί.
Στη σκηνή του βαγονιού-σχολείου έχουμε ένα καυστικό σχόλιο για τον ρόλο της εκπαίδευσης ενώ στο αφυπνιστικό φινάλε η πεσιμιστική μοιρολατρία συνδυάζεται με τον πιο τολμηρό, ριζοσπαστικό οπτιμισμό. Το τρένο είναι ο κόσμος, όμως υπάρχει πάντα ένα πέραν του κόσμου, ένα Έξω: κρύο κι επικίνδυνο ίσως, αλλά τουλάχιστον απελευθερωτικό. Αρχή μιας απάνθρωπης, αβίωτης εξορίας ή τέλος της βάναυσης Ιστορίας, ξεκίνημα μιας άλλης πιο ανθρώπινης εποχής όπου η φύση γίνεται σύμμαχος κι ο Άλλος, αυτοσκοπός κι όχι πια μέσο; Κανείς δε μπορεί να το πει. Το αύριο είναι ενδεχομενικότητα. Ναι, αλλά, τουλάχιστον, είναι μια νέα μέρα.
