Ο Robert Joseph Flaherty (1884-1951) ήταν Αμερικανός κινηματογραφιστής και σκηνοθέτης που σκηνοθέτησε και παρήγαγε την πρώτη εμπορικά επιτυχημένη ταινία ντοκυμαντέρ Nanook of the North (1922). Αυτή η ταινία, ένα αφηγηματικό ντοκυμαντέρ, τον έκανε γνωστό στον κόσμο κι η φήμη του εξαπλώθηκε ανά την υφήλιο. Από ‘κει και πέρα, όμως, κανένα απ’ όλα τα υπόλοιπα ντοκυμαντέρς που επιχείρησε μέχρι και το τέλος της ζωή του δε γνώρισε ανάλογη επιτυχία, αν κι ο ίδιος συνέχισε την ανάπτυξη αυτού του νέου είδους αφηγηματικού ντοκυμαντέρ, όπως έκανε με τo Moana (1926), στη Νότια Θάλασσα, και το Man of Aran (1934), γυρισμένο στα νησιά Aran της Ιρλανδίας. Θεωρείται ο «πατέρας» του ντοκυμαντέρ και της εθνογραφικής ταινίας.
Ο όρος “ανεπαίσθητη αφήγηση” προέρχεται από τον Paul Rotha, ο οποίος λέει για τον Flaherty ότι “προτιμά μια ανεπαίσθητη αφήγηση, ένα μη φανταστικό περιστατικό ή μια εμβόλιμη ιστοριούλα, από την καθημερινή ρουτίνα των ιθαγενών του”. Η παρατήρηση αυτή του Rotha μεγεθύνει ένα σκέλος μιας διαφωτιστικής δήλωσης που έκανε ο ίδιος ο Flaherty: “Μια ιστορία πρέπει να βγάινει απ’ την ιστορία ενός λαού, όχι απ’ τις πράξεις των ατόμων”. Απ’ τη ζωή ενός πρωτόγονου λαού, θα μπορούσε να προσθέσει ο Flaherty για να δώσει μια πλήρη εικόνα της βασικής συνταγής των πιο σημαντικών ταινιών του. Αυτή η συνταγή ανταποκρινόταν απόλυτα στις ανησυχίες και τους οραματισμούς του Flaherty. Εκτός απ’ το ότι του έδινε τη δυνατότητα να ικανοποιήσει τα εξερευνητικά του ένστικτα, ήταν ριζωμένη στη φυσιοκρατική πεποίθησή του ότι οι πρωτόγονοι πολιτισμοί είναι τα τελευταία υπολείμματα της αδιάφθορης ανθρώπινης φύσης, καθώς και στη μόνιμη επιθυμία του να δείχνει το “αλλοτινό μεγαλείο και τον χαρακτήρα αυτών των λαών, όσο είναι ακόμα μπορετό”.
Ο Flaherty θεωρείτο ρομαντικός και κατηγορήθηκε, επίσης, για τάσεις φυγής, επειδή απέφευγε τον σύγχρονο κόσμο με τις επιτακτικές ανάγκες του. Από μια άποψη ήταν πράγματι ο κορυφαίος ραψωδός “καθυστερημένων” κόσμων, αυτό όμως δε μειώνει την αρτιότητα των ταινιών του. Παρά τον εγγενή ρομαντισμό τους, είναι έξοχα κινηματογραφικά μνημεία. Σ’ αυτό οφείλεται η γενική σημασία “συνταγής” του Flaherty. Εδώ, όμως, μας ενδιαφέρει αποκλειστικά η αντίληψή του για την κινηματογραφική αφήγηση, όπως προσδιορίζεται στην προγραμματική του δήλωση που παραθέσαμε πιο πάνω. Η δήλωση αυτή συνεπάγεται τέσσερα σημαντικά πράγματα.
Πρώτον, θέτοντας άμεσα το ζήτημα του μύθου, ο Flaherty φαίνεται να θεωρεί αυτονόητο ότι ο μύθος είναι επιθυμητός στο ντοκυμαντέρ. Το ίδιο του το έργο πιστοποιεί αυτή την πεποίθηση. Δεν υπάρχει ούτε μια ταινία του Flaherty που να μην έχει δομημένες σεκάνς με χαρακτήρα εμφαντικής αφήγησης. Εξάλλου, οι ταινίες του δείχνουν μια όλο κι εντονότερη τάση προς αφηγηματικούς τύπους με ξεκάθαρο περίγραμμα. Ενώ το Nanook of the North (1922) περιορίζεται σε μια απόλυτα συνεκτική και διεισδυτική περιγραφή της ζωής των εσκιμώων, το Louisiana Story (1948) αφηγείται τη συνάντηση ανάμεσα σ’ ένα παιδί της φυλής Κατζούν κι ένα πύργο γεωτρήσεως, με τρόπο που σχεδόν ξεπερνάει τα όρια του προγράμματος του Flaherty. Ακόμα ένα βήμα προς αυτή την κατεύθυνση και το ντοκυμαντέρ θα γινόταν καθαρά αφηγηματική ταινία.
Δεύτερον, όπως λέει ο ίδιος ο Flaherty, μια ιστορία πρέπει να βγαίνει απ’ τη ζωή ενός λαού, πράγμα που σημαίνει απ’ τη ζωή ενός πρωτόγονου λαού. Όμως, η ζωή των πρωτόγονων διαδραματίζεται σ’ ένα φυσικό σκηνικό και δίνει έμφαση σε σωματικές κινήσεις, καθώς και σε γεγονότα κοντινά στη φύση. Μ’ άλλα λόγια, ένα από τα βασικά γνωρίσματά της είναι η συνάφεια της με τη φωτογραφία. Επομένως, αν επεκτείνουμε αυτό το σκέλος της δήλωσης του Flaherty, μπορούμε να την εφαρμόσουμε σε ιστορίες που καλύπτουν την ανθρώπινη πραγματικότητα, όπως εκδηλώνεται ενδεικτικά στον υλικό κόσμο. Έτσι, η αφήγηση μπορεί να βγαίνει όχι μόνο απ’ τη ζωή των πρωτόγονων λαών, αλλά κι από πλήθη, σκηνές του δρόμου κλπ.
Τρίτον, η ιστορία δεν πρέπει να βγαίνει απ’ τις πράξεις των ατόμων. Το ότι αυτό είχε τεράστια σημασία για τον Flaherty επιβεβαιώνεται από ένα βιογραφικό στοιχείο. Παρόλο που ήταν γνωστός ως “ένας απ’ τους μεγαλύτερους παραμυθάδες της εποχής του”, ποτέ δεν αξιοποίησε τα λαμπρά αφηγηματικά του προσόντα στην οθόνη. Η άρνησή του να υποκύψει σ’ αυτόν τον πειρασμό (αν ήταν πειρασμός) είναι εντελώς ανεξήγητη, εκτός αν δεχτούμε ότι πίστευε πως οι ατομικές πράξεις των ανθρώπων δε συμβιβάζονται με το πνεύμα του Κινηματογράφου. Γενικά, ο Flaherty απέφευγε την καθαυτό πλοκή, που παραδοσιακά απεικονίζει το άτομο. Ως κινηματογραφιστής ένιωθε οπωσδήποτε την ανάγκη για έναν μύθο, αλλά, όπως φαίνεται, φοβόταν μήπως οι καλοδουλεμένες, στρογγυλεμένες ιστορίες, που συχνά έχουν υπερβολικά συγκεκριμένο νόημα, εμποδίζουν την κάμερα να μιλήσει με τον δικό της τρόπο. Αυτό μας βοηθάει να εξηγήσουμε γιατί προτιμούσε την “ανεπαίσθητη αφήγηση”, που προσηλώνεται στα χαρακτηριστικά στοιχεία του έξω κόσμου.
Τέταρτον, η εσκεμμένη χρήση του ρήματος “βγαίνω” στη δήλωση του Flaherty μαρτυρεί την επιμονή του να εκμαιεύει την ιστορία από την πρώτη ύλη της ζωής, αντί να υποτάσσει την πρώτη ύλη στις προκαθορισμένες απαιτήσεις του. “Σ’ όλους τους λαούς υπάρχει ένας πυρήνας μεγαλείου”, λέει, “κι απ’ τον κινηματογραφιστή εξαρτάται… να βρει το γεγονός εκείνο ή ακόμα και την κίνηση εκείνη που φανερώνει αυτό το μεγαλείο”. Η ιδέα του “ν’ ανακαλύπτει την ουσιώδη ανθρώπινη ιστορία απ’ τα μέσα” τον οδήγησε να διαπλάθει σιγά σιγά αυτή την ιστορία, στη διάρκεια μιας “περιόδου επώασης”. Σ’ αυτή την περίοδο ο Flaherty αφομοίωνε τη ζωή του λαού που ήθελε ν’ αποθανατίσει. Κι αποστρεφόταν τόσο πολύ την παρεμβολή των μυθοπλαστικών απαιτήσεων στις εμπειρίες που μάζευε έτσι και στις κινηματογραφικές εξερευνήσεις του κόσμου όπου παρεπιδημούσε, ώστε, γυρίζοντας την ταινία, χρησιμοποιούσε ένα σχέδιο τόσο ευλύγιστο που μπορεί πάντα ν’ αλλάξει. Θα ‘λεγε κάποιος πως ο ίδιος ο Κινηματογράφος επιβάλλει αυτή τη μέθοδο: Οπωσδήποτε, ο Flaherty δεν είν’ ο μόνος που βασίστηκε στον αυτοσχεδιασμό, έχοντας άμεση επαφή με το υλικό του. Υπάρχουν πλείστα όσα παραδείγματα: D.W. Griffith, Roberto Rossellini, Federico Fellini.
Η “ανεπαίσθητη αφήγηση” του Flaherty, αν μεταγραφόταν σε λόγια , θα ήταν κάτι σαν μια ερμηνευτική περιγραφή που θα συνόρευε με την ποίηση. Η αναπόφευκτη συνέπεια της λύσης που επιλέγει ο Flaherty είναι ότι οι ταινίες του δεν κάνουν τον θεατή να μετέχει το ίδιο έντονα όσο σ’ ένα πιο αφηγηματικό φιλμ. Στον βαθμό που τα έργα του αποφεύγουν το άτομο, το άτομο δε νιώθει την ανάγκη να δοθεί σ’ αυτά.
