Στα πρώτα χρόνια του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου, ένας φοιτητής φυλακίζεται από τους Ιταλούς. Έγκλειστος γνωρίζει ένα από τα σκληρότερα πρόσωπα της ανθρώπινης ζωής, την καταπίεση, την ψυχολογική και σωματική κατάρρευση. Όσο υπομένει τα βάσανα, αυτά χαράσσουν ανεξίτηλα την ψυχή του, διαμορφώνουν τον χαρακτήρα του. Όταν καταφέρνει να αποδράσει και συντάσσεται με τους αντάρτες, ακολουθεί μία δική του πορεία εντός των τάξεων τους. Δεν μπορεί να συμμετάσχει άκριτα στο αντάρτικο των βουνών. Σαν άλλος Ηνίοχος, έχει αντικρύσει με γουρλωμένα μάτια το πρόσωπο του Κακού και αναγνωρίζει τα έργα του όπου και αν τα συναντήσει.
Ο κεντρικός χαρακτήρας του Δαμιανού ομοιάζει με υπεράχρονο παρατηρητή, που πασχίζει να κατανοήσει όσα συμβαίνουν στο πέρασμα της Ιστορίας και ταυτόχρονα έχει ήδη αντιληφθεί τη μοναδική τους αληθινή υπόσταση, τη ματαιότητά τους. Η αέναη σύγκρουση που συντροφεύει τον Ελληνισμό, όπως τον ορά ο Δαμιανός, είναι η μητέρα και συνάμα το δράμα της ιστορίας του, η αρχή και το τέλος του, με αποκορύφωμα της φυσικά τον εμφύλιο πόλεμο.
Κυρίαρχο ρόλο διαθέτουν στην ταινία τα δίπολα, όπου ο ένας πόλος είναι ο κεντρικός ήρωας. Πώς στέκει απέναντι στους υπόλοιπους αντάρτες, στον αδερφό του που πολεμά με τους Άγγλους, στον λυσσαλέο αντίπαλο του ΕΑΜ που έρχεται στο δρόμο του, στους συντρόφους του μετά το πέρας του εμφυλίου. Τελικά, η κεντρική ιδέα της ταινίας είναι η στάση του ήρωα/παρατηρητή απέναντι στην ελληνική ιστορία. Με το ήθος του να μην χωράει στις ωραιοποιημένες εκδοχές της και συνάμα να τον εμποδίζει να ακολουθήσει το ρυθμό των γραναζιών της.
Η ταινία του Δαμιανού βρίθει συμβόλων και μεταφορών, από τις ονειρώδεις απεικονίσεις της ελληνικής υπαίθρου μέχρι τη στιγμή της παράδοσης του όπλου του ήρωα, σαν σε μία άλλη Βάρκιζα. Η χρήση τους όμως μαρτυρά την πικραμένη νηφαλιότητα του δημιουργού, που απαγορεύει σε οποιαδήποτε υποψία ναρκισσισμού να βρει το δρόμο της προς την αφήγηση. Ο ελεγειακός τόνος, στα όρια της εξοδίου ακολουθίας μίας ηθικής στάσης ζωής υπηρετείται άρτια από τον ποιητικό τόνο που κυριαρχεί.
Παρά την συντριβή όμως, παρά τη θριαμβευτική επικράτηση του μίσους, το οποίο μπορεί να αλλάζει μορφές, να κρύβεται σε σκοτεινές γωνίες, αλλά είναι πανταχού παρόν, η ελπίδα βρίσκεται στο αδιάκοπο του αγώνα. «Ο αγώνας για τη λευτεριά δεν τελειώνει ποτέ», η ύψιστη αντίσταση, το χρέος του ανθρώπου προς την υπεράνθρωπη δικαιοσύνη, θα είναι πάντα εκεί. Θα υπαγορεύει με φωνή πότε στεντόρεια και πότε τρεμάμενη την ανυπακοή απέναντι σε κάθε κοινή συνισταμένη εξαχρείωσης, μειοδοσίας και αναξιοπρέπειας. Για όσο θα υπάρχει η παντοδύναμη ασχήμια, θα καιροφυλακτεί και η ομορφιά που σφυρηλατείται από την αιώνια πάλη για δικαιοσύνη.
Βγαλμένο από τα σπλάχνα ενός ευρωπαϊκού κινηματογράφου που μοιάζει πια οριστικά χαμένος, το φιλμ εμπιστεύεται τον μυστικιστικό χαρακτήρα του, γιατί αναγνωρίζει σε αυτόν το όχημα που θα της επιτρέψει να καταδυθεί στην ουσία της Ιστορίας. Ο Ηνίοχος παρατηρεί την Ιστορία εν τη γενέσει της, μα ταυτόχρονα δείχνει να έρχεται από τα βάθη των αιώνων. Την ερμηνεύει με κύριο εργαλείο τις πληγές του και αδυνατεί να βρει το χώρο του εντός της.
Σαν άλλη Πυθία σε αυτό που θεωρείται ο τελευταίος χρησμός της, ειδοποιεί ότι ο κόσμος τον οποίο εκπροσωπεί, περνάει στη σφαίρα της Ιστορίας, γίνεται μέρος ενός παρελθόντος γεμάτου τραύματα. Επιτελεί το έργο του με ευλάβεια και με λυρικό ύφος, όπως πρέπει στο αρχαιοελληνικών καταβολών Κάλλος που κουβαλά και παίρνει οριστικά μαζί του. Ο Αλέξης Δαμιανός, για να εξετάσει την ελληνική ιστορία της περιόδου 1941-1991, έρχεται από πολύ μακριά και, σαν άλλος Αγγελόπουλος, στρέφει το βλέμμα του σε όσα έπονται. Όσα κληρονομήθηκαν από την πεντηκονταετία των αντιφάσεων και των καθημαγμένων συνειδήσεων.
Και όμως, η τελευταία λέξη που ακούγεται στο συγκεκριμένο έργο είναι η λέξη «Αγάπη». Ίσως γιατί η αγάπη μπορεί να δώσει πνοή και έμπνευση στην αντίσταση. Ίσως γιατί, υπό οποιαδήποτε οπτική της άδολης μορφής της, μπορεί να θεραπεύσει τα τραύματα του μίσους. Ίσως γιατί σε τελική ανάλυση μπορεί να μην αρκεί, αλλά είναι το μόνο που δύναται η ψυχή να κουβαλήσει μαζί της μέχρι και στα πιο ερεβώδη μέρη που θα βρεθεί. Ο Ηνίοχος του Αλέξη Δαμιανού είναι ένας άνθρωπος που ζει μέσα στα λόγια του Ποιητή:
«ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ αἵματα μὲ πορφύρωσαν
Καὶ χαρὲς ἀνείδωτες μὲ σκιάσανε
Ὀξειδώθηκα μὲς στὴ νοτιὰ
τῶν ἀνθρώπων
Μακρινὴ Μητέρα Ρόδο μου Ἀμάραντο
….
Τῆς πατρίδας μου πάλι ὁμοιώθηκα
Μὲς στὶς πέτρες ἄνθισα καὶ μεγάλωσα
Τῶν φονιάδων τὸ αἷμα μὲ φῶς
ξεπληρώνω
Μακρινὴ Μητέρα Ρόδο μου Ἀμάραντο»
Πιθανόν να είναι αυτή η Αγάπη του Ηνίοχου. Σίγουρα όμως αυτή είναι η Ελλάδα του Αλέξη Δαμιανού.
