Σκηνοθεσία: Βίκτορ Ερίθε
Παίζουν: Άνα Τόρεντ, Φερνάντο Φερνάν Γκόμεζ, Τερέζα Γκιμπέρα, Ιζαμπέλ Τελέρια
Διάρκεια: 97′
Σε ένα χωριό της Καστίλης, το 1940, ένα μικρό κορίτσι παρακολουθεί την ταινία Φρανκεστάιν, που προβάλλεται στον δημοτικό κινηματογράφο. Επηρεασμένη από το φιλμ, αρχίζει να βλέπει παντού το τέρας, το οποίο αντιμετωπίζει ως φίλο και σταδιακά δημιουργεί με τη φαντασία της έναν άλλο, παραμυθένιο κόσμο, που γίνεται το καταφύγιό της, μακριά από την γκρίζα πραγματικότητα. Η μητέρα της δεν σταματάει να γράφει επιστολές σ’ έναν χαμένο (;) εραστή, ενώ ο πατέρας της –ανίκανος να κρύψει την υπαρξιακή απελπισία του– ρίχνεται ολόψυχα στη μελισσοκομία, βλέποντας στις κυψέλες μια μικρογραφία της κοινωνίας.
Το 2006, ο Γκιγιέρμο Ντελ Τόρο με τον αριστουργηματικό Λαβύρινθο του Πάνα, το είπε ξεκάθαρα: η επικράτηση του φασισμού σηματοδοτεί τον θάνατο της αθωότητας, την καταστροφή της φαντασίας. Φαντασία και φασισμός δεν μπορούν να συνυπάρξουν, αφού η φαντασία είναι ελευθερία με την υψηλότερη έννοια. Στο κινηματογραφικό ποίημα του Βίκτoρ Ερίθε, αυτή η αυταπόδεικτη αλήθεια υπονοείται μεθοδικά, μελετημένα, υπαινικτικά. Η ταινία γυρίστηκε υπό το (τρεκλίζον εκείνη την εποχή) καθεστώς του Φράνκο, συνεπώς δεν υπήρχε άλλη επιλογή. Ο συμβολισμός είναι ο μόνος δρόμος. Το Πνεύμα του Μελισσιού, άλλωστε, μ’ αυτή την αραχνοΰφαντη δομή, περισσότερο το ονειρεύεσαι παρά το παρακολουθείς. Και ξέρουμε καλά ότι η γλώσσα του ασυνείδητου είναι πέρα για πέρα συμβολική.
Ενεργοποιώντας τα τεχνάσματα του ονείρου, καταργώντας δηλαδή τις λογικές συνδέσεις ανάμεσα στις εικόνες που παρελαύνουν, και επιστρατεύοντας μια αφήγηση ελεύθερων συνειρμών, ο Ερίθε γκρεμίζει εξαρχής τις γέφυρες με την πραγματικότητα. Φορτίζει τις εικόνες του με μια ρεμβώδη, ιμπρεσιονιστική ποιότητα, μια άλλη όψη, που τις μετατρέπει σε εραλδικά σημάδια ενός διαφορετικού κόσμου. Μοιάζει να καλεί τον θεατή σε μια αναζήτηση που εκτείνεται πέρα από το προφανές, θέλει να ψάξουμε μαζί του τις πηγές απ’ όπου αναβλύζει η ποίηση. Θέλει να γίνουμε ξανά παιδιά, δηλαδή να επανακτήσουμε την ικανότητα να θαυμάζουμε, να μένουμε έκθαμβοι μπροστά στο άρρητο, το μυστηριώδες, το μαγικό.
Η αρχική σκηνή της ταινίας, με τα παιδιά στο σινεμά, βυθισμένα στην σαγηνευτική μη-πραγματικότητα των κινηματογραφικών εικόνων, δίνει τις κατευθυντήριες γραμμές: ο θεατής πρέπει να γίνει και πάλι δεκτικός στο απίθανο, το εκπληκτικό, όπως τα πιτσιρίκια. Πρέπει να θυμηθεί πως υπήρξε κάποτε αθώος, πριν η ιστορία και η πολιτική τον αλλοτριώσουν και τον κάνουν κυνικό. Πρέπει να αφεθεί να τον κυριεύσει μια απροσδιόριστη συγκίνηση.
Η μικρή Άνα (η υπέροχη Άνα Τόρεντ, το σπουδαιότερο παιδί-ηθοποιός στην ιστορία του σινεμά, τρία χρόνια πριν το Θρέψε κοράκια) θα γίνει ο οδηγός του σ’ αυτό το ταξίδι στην άλλη πλευρά του καθρέφτη. Το βλέμμα της Άνα φιλτράρει το πραγματικό και μας το επιστρέφει μεθυσμένο, ακαθόριστο, απαλλαγμένο απ’ την ύλη του, με μια λέξη: μαγεμένο. Είναι αυτός ο μόνος τρόπος να αντιμετωπίσεις τον κόσμο όταν το Κακό θριαμβεύει, και μόνο τα παιδιά διαθέτουν τέτοιου είδους όραση. Γι’ αυτό και παραμένουν προστατευμένα, μέσα στο σκοτάδι.
Τον Ερίθε, λοιπόν, τον θλίβει η ενηλικίωση που καταργεί τη δύναμη της παιδικότητας να μεταπλάθει και να αρνείται το υπαρκτό καταφεύγοντας στην αλληγορία. Δεν είναι εξάλλου τυχαίο που οι ενήλικες στο φιλμ (οι οποίοι παρουσιάζονται παγιδευμένοι σε αναγνωρίσιμα ψυχικά αδιέξοδα) κάνουν μια απέλπιδα προσπάθεια να αρθούν πάνω απ’ τα προβλήματά τους, χρησιμοποιώντας αδέξια συμβολικές οδούς, συγκροτώντας τις δικές τους αλληγορίες. Η μητέρα γράφει στον εραστή της για να ανασυστήσει την αγάπη τους μέσα από τις λέξεις –πάντα η γλώσσα, η πιο αληθοφανής απ’ όλες τις φαντασιακές κατασκευές μας– τη στιγμή που ο πατέρας φιλοσοφεί πάνω απ’ τις κυψέλες του, αναζητώντας τη λύτρωση σε εννοιολογικούς λαβυρίνθους. Κάπως έτσι, ταυτίζει τον φασισμό με το πέρασμα του πολιτισμού από τη μυθική κατάσταση (τόσο το παιδί όσο και το σινεμά που πυροδοτεί τη φαντασία της μικρής Άνα, αλλάζοντας τον βλέμμα της στον κόσμο, ανατρέχουν στους μυθικούς κώδικες) στον σκληρό και απάνθρωπο ρεαλισμό που αποδιώχνει το όνειρο, την τέχνη και την αθωότητα, ως τις τρεις πιο επικίνδυνες όψεις της ελευθερίας.
Ο κρυμμένος αντάρτης που εκτελούν οι πολιτοφύλακες, θα ενδυθεί την φασματική περιβολή του μύθου, στα μάτια του μικρού κοριτσιού, κι έτσι θα σωθεί. Αν όχι με την εφήμερη, σωματική του υπόσταση, τουλάχιστον ως ιδέα (η μόνη εφικτή αθανασία στο σύμπαν αυτό). Ως παραμύθι θα μπορέσει να διασωθεί και η ανθρώπινη εμπειρία στο σύνολό της, μέσα από τη μυθοποιητική δύναμη του κινηματογράφου. Η τέχνη ξανακάνει αθώο τον κόσμο, που η πολιτική τον ενηλικιώνει βίαια, επιφέροντας την οριστική του απομάγευση, επισπεύδοντας τον συναισθηματικό του θάνατο. Νά η διπλή όψη της πτώσης: απομυθοποίηση της πραγματικότητας μέσα από τον «πολιτικό ρεαλισμό», αποδυνάμωση της φαντασίας μέσα από την ενηλικίωση.
Πιθανολογώ ότι και για τα δυο θρηνεί ο Ερίθε. Σιωπηλά όμως. Αυτός, ενδεχομένως, είναι και ο λόγος που η ταινία του δίνει την αίσθηση μιας μινόρε, κινηματογραφικής μελωδίας (άλλοι γράφουν μουσική με νότες κι άλλοι με πλάνα), τόσο εύθραυστης και φευγαλέας που απλώς αντηχεί στις παρυφές της μέρας και του μυαλού, κατοικώντας ουσιαστικά σε ένα λυκόφως που δεν λέει ούτε να δύσει ούτε να ανατείλει. Το Πνεύμα του Μελισσιού, αντιπροσωπεύοντας μια παντοδυναμία των εικόνων, βρίσκει τη λύτρωση στην απελπισία. Ειλικρινά, και πέρα από το συγκεκριμένο κείμενο, είναι πραγματικά αδύνατον να περιγράψεις σε κάποιον που δεν έχει δει την ταινία την ψυχική γεωμετρία κάδρων, τους υπέροχους χρωματικούς τόνους της φωτογραφίας (που περνούν από το χώμα και το κάρβουνο στο χρυσαφένιο της ελπίδας και στο βαθύ κίτρινο της κερήθρας), το εσωτερικό τέμπο που μοιάζει να χτυπά σύγχρονα με την καρδιά ενός μικρού παιδιού που μαγεύεται, τρομάζει, δραπετεύει, ενηλικίωνεται, κάνει φίλο της το σκοτάδι και τον θάνατο. Σε τελική ανάλυση, είναι αδύνατον να μεταδώσεις ως εξωτερικός παρατηρητής μια ταινία που σε καλεί να αφεθείς λες και έχεις υπνωτιστεί από μια αόρατη δύναμη που εμπιστεύεσαι τυφλά.
