Οι αισθήσεις είναι πέντε. Αυτό, όμως, που λέμε όμως αίσθηση είναι πολύ ευρύτερο. Ο μάγειρας αισθάνεται πότε το φαΐ είναι έτοιμο. Ο μεγάλος στράικερ αισθάνεται πού είναι το γκολ. Σε οποιαδήποτε ερώτηση της μορφής «ξέρεις μουσική, ξέρεις από σινεμά, από φυσική ή από μαθηματικά;», ακόμη και την κωμικά θεμελιώδη ερώτηση του Θανάση Βέγγου αν «ξέρεις από βέσπα;», δικαιούται κάποιος να απαντήσει: «ναι, έχω μία αίσθηση».
Αυτό υποδηλώνει ότι οι αισθήσεις είναι κάτι λιγότερο από τη μία Αίσθηση. Ποτέ δεν αποκτούμε ολόκληρη αυτή τη μία Αίσθηση. Αλλά έχει πλάκα ότι προσπαθούμε. Αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο μέσα από τις 5 μας αισθήσεις και επεξεργαζόμαστε τις πληροφορίες που αυτές μας δίνουν. Κατόπιν, μέσω των επιστημών και των τεχνών, βελτιώνουμε και αναβαθμίζουμε αυτό τον κώδικα ταξινόμησης ερεθισμάτων που έχουμε διαθέσιμο.
Ο συνδυασμός δύο η και παραπάνω αισθήσεων θα μπορούσε κάλλιστα να λογιστεί ως μία νέα αίσθηση. Εικόνα, ήχος και λογοτεχνία μας δίνουν το σινεμά. Όλα τα παραπάνω είναι διαφορετικές και επιμέρους εκφάνσεις της μίας Αίσθησης. Στα μαθηματικά, αυτό είναι ότι οι αισθήσεις ανήκουν σε μία ομάδα, κλειστή ώς προς την πράξη της σύνθεσης. Όταν δύο ή παραπάνω στοιχεία συντεθούν, το αποτέλεσμα ανήκει στην ίδια ομάδα. Χαρτογραφώντας το περιβάλλον μας με τη συνεχή επεξεργασία μυρωδιών/γεύσεων/ήχων/υφών/ταινιών/εμπειριών, τοποθετούμε και τον ίδιο μας τον εαυτό σε αυτή την τρισδιάστατη προσομοίωση του κόσμου που φτιάχνουμε στο μυαλό μας.
Έχει ενδιαφέρον να αναρωτηθούμε, όμως, αν είναι το οπλοστάσιο αυτό που μας κάνει ανθρώπους ή υπάρχει κάτι πληρέστερο και πιο ολοκληρωμένο στον πυρήνα του ανθρώπου. Ο προσδιορισμός της ανθρώπινης ψυχής είναι αντικείμενο χιλιάδων έργων τέχνης, αλλά οι ταινίες της σημερινής τριλογίας προσπαθούν να κρυφοκοιτάξουν το πανάρχαιο αυτό θέμα μέσα από την κλειδαρότρυπα των αισθήσεων.
Perfect Sense (2011), του David Mackenzie
Τουλάχιστον μία φορά στη ζωή μας έχουμε μπει σε μία συζήτηση που ξεκίνησε λέγοντας «Αν έχανες μία αίσθηση για πάντα ποια θα ήθελες να είναι;». Το Perfect Sense έχει ως αφετηρία την απώλεια όλων των αισθήσεων. Το σύνολο του πληθυσμού της Γης χάνει σταδιακά μία προς μία τις αισθήσεις του και εμείς παρακολουθούμε τη ζωή ενός μάγειρα (Ewan McGregor) που ανακαλύπτει την υπέρτερη όλων των αισθήσεων. Το Perfect Sense ξεφλουδίζει μία προς μία τις αισθήσεις και καταλήγει ότι αν εν τέλει υπάρχει η μία Αίσθηση, αυτή είναι η Αγάπη.
Ο άνθρωπος προσαρμόζεται και επιβιώνει σε οποιεσδήποτε συνθήκες και παραμένει στην ολότητά του άνθρωπος ακόμη και με μειωμένο αισθητηριακό οπλοστάσιο. Ίσως προβλέψιμο, απλοϊκό και ενίοτε εκβιαστικό, διατυπώνει όμως εξαιρετικά ένα θεμελιώδες επιχείρημα. Παρά την απώλεια των αισθήσεων, οι υποδοχείς για τα ερεθίσματα δεν μένουν κενοί, αλλά καλύπτονται είτε με ερεθίσματα εξωτερικά, που μεταφράζονται μέσα από τις υπόλοιπες αισθήσεις είτε από ερεθίσματα βαθύτερα και εσωτερικά.
I origins (2014), του Mike Cahill
Ένας επιστήμονας έχει ως χόμπι να τραβάει φωτογραφίες από ίριδες ματιών. Η ίριδα του ματιού είναι μοναδική για τον καθέναν από μας, όπως το DNA, το σχήμα του αυτιού και το δακτυλικό μας αποτύπωμα. Παρακολουθούμε τον σύντομο έρωτά του με μία νεαρή κοπέλα, που ουδεμία σχέση έχει με την επιστήμη. Η ταινία όντως υποκύπτει στο παρωχημένο κλισέ δίπολο, που λέει ότι οι επστήμονες νοιάζονται μόνο για τα νούμερα και δεν έχουν ψυχή, ενώ οι καλλιτέχνες αισθάνονται και βιώνουν τα πάντα πολύ πιο έντονα.
Η αντίθεση αυτή δεν έχει καμία υπόσταση. Η τέχνη και η επιστήμη είναι εκφάνσεις του ίδιου ανθρώπινου μυαλού, ατομικού και συλλογικού. Ο Κυβισμός συνέπεσε με τη διάσπαση του ατόμου και η προοπτική στη ζωγραφική με τον διαφορικό λογισμό. Αυτό δεν έγινε τυχαία. Επιστήμονες και καλλιτέχνες δεν διαφέρουν ούτε εξωτερικά, ως προς τους απώτερους στόχους τους, ούτε εσωτερικά, ως προς τον πυρήνα της σκέψης τους.
Για πολλά περισσότερα μπορείτε να δείτε το μνημειώδες έργο The Ascent of Man (TV Series, ΒΒC, 1973) του μαθηματικού και ποιητή Jacob Bronowski, με το συνολικό έργο του οποίου αξίζει να έρθετε σε επαφή, έστω και μία φορά στη ζωή σας. Για να επιστρέψουμε στο I origins, η νεαρή κοπέλα πεθαίνει και ο ήρωάς μας, χρόνια μετά, συναντά σε άλλον άνθρωπο ακριβώς την ίδια ίριδα ματιού. Το θέμα της μετεμψύχωσης και της διάρκειας της ανθρώπινης ψυχής δοσμένο με την ιδιαίτερη γραφή που χτίζουν, με κάθε τους δουλειά, οι καλλιτέχνες Brit Marling, Zal Batmanglij και Mike Cahill.
Οι τρεις τους είναι μία ιδιαίτερη περίπτωση νέων κινηματογραφιστών. Φίλοι και συγκάτοικοι μεταξύ τους, έχουν καταφέρει σε λίγα χρόνια να καλλιεργήσουν μία ενδιαφέρουσα κινηματογραφική γραφή και καταφέρνουν πάντα να περάσουν μεταφυσικά ερωτήματα με έναν πολύ ανθρώπινο τρόπο. Αυτό οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στις ερμηνευτικές, αλλά κυρίως τις εξαιρετικές αφηγηματικές, ικανότητες της πρωταγωνίστριας Brit Marling. Άλλα έργα τους: Another Earth, The Sound of my Voice, The OA (TV)
Upstream Color (2013), του Shane Carruth
Η ταινία που κλείνει την τριλογία αυτή είναι το πολύπλοκο Upstream Color, του εξαιρετικού δημιουργού Shane Carruth. Ο Shane Carruth είναι ένα πολύ όμορφο παράδειγμα «αναγεννησιακού ανθρώπου». Σπούδασε μαθηματικός, δούλεψε ως software engineer, ενώ έχει σκηνοθετήσει και δύο ταινίες, στις οποίες έχει γράψει το σενάριο, πρωταγωνιστεί και έχει συνθέσει και τη μουσική.
Η προηγούμενη ταινία του, το Primer (2004), είναι μία καταπληκτική sci-fi movie, με φιλοσοφικές προεκτάσεις, για την οποία θα πολύ θα ήθελα να γράψω πολλά αλλά δεν είναι επί του παρόντος. Αξίζει, όμως, σίγουρα να τη δείτε. Το Upstream Color έχει ως βασικούς χαρακτήρες έναν άντρα και μία γυναίκα, των οποίων η ζωή και η συμπεριφορά επηρεάζονται, εν αγνοία τους, από ένα πολύπλοκο παράσιτο. Το παράσιτο έχει κύκλο ζωής τριών φάσεων και περνάει από τους ανθρώπους στα γουρούνια και καταλήγει σε μία ορχιδέα. Ένας άντρας και μία γυναίκα μπλεγμένοι στον κύκλο ζωής ενός αέναου οργανισμού.
Στο Upstream Color, το οπλοστάσιο των αισθήσεων επιστρατεύεται, όχι για να χαρτογραφήσει τον εξωτερικό κόσμο, αλλά τον εσωτερικό. Οι αισθήσεις λειτουργούν ως μέσο προσδιορισμού της ίδιας της ταυτότητας του ανθρώπου. Οι ήρωες δεν χάνουν τις αισθήσεις τους, αλλά στερούνται κομμάτια από το μηχανισμό επεξεργασίας των ερεθισμάτων που αυτές παρέχουν. Η ταινία ωθεί τον θεατή να την βιώσει με όλες του τις αισθήσεις, ακριβώς σαν το παράσιτο που χρησιμοποιεί το σώμα του ξενιστή. Περισσότερα για το Upstream Color μπορείτε να βρείτε σε μία μελλοντική κριτική του αρχισυντάκτη και -οικοδεσπότη μου εδώ στο cinedogs- του Γ. Παπαδημητρίου.
Το θέμα που αναλύσαμε στην αρχή προφανώς δεν μπορεί να καλυφθεί με τρεις ταινίες, αλλά ελπίζουμε αυτές οι τρεις ταινίες να αρκούν για μία όμορφη βραδιά. Περιμένουμε με χαρά παρατηρήσεις και σχόλια τόσο επί των ταινιών όσο επί του άρθρου συνολικά.
…και 2 για τον δρόμο:
Perfume: The story of a Murderer (2011) – Tom Tykwer
Land of Silence and Darkness (1971) – Werner Herzog
