Στα μέσα της δεκαετίας του ’70, το γουέστερν μάλλον έπνεε τα λοίσθια και ετοίμαζε τη διαθήκη του. Και ο Άρθουρ Πεν αποφασίζει εκείνη τη στιγμή να σκηνοθετήσει μία φαρ ουέστ ιστορία τόσο αντισυμβατική, που ξεπερνά τα όρια αμφότερων των ταμπελών: τόσο του γουέστερν όσο και της έννοιας της αντισυμβατικότητας. Ουδείς, πάντως, όσο υποψιασμένος κι αν ήταν, δεν μπορούσε να προβλέψει τις ξέφρενες διαστάσεις που θα λάμβανε η παραδοξότητα του όλου εγχειρήματος. Η εισπρακτική αποτυχία εκκωφαντική. Η κατακρεούργηση από τους κριτικούς της εποχής δίχως βαμβάκι. Η τωρινή θέση της ταινίας στα σινεφίλ κατάστιχα ακόμη αβέβαιη. Ας γίνουμε όμως κάπως πιο λεπτομερείς.
Το καστ είναι βαρέων βαρών, βαρύτατων θα λέγαμε. Ο πιο καυτός σταρ της εποχής, Τζακ Νίκολσον, μαζί με τον μυθικό Μάρλον Μπράντο, σε μία διελκυστίνδα δασκάλου – μαθητή. Σχεδόν νομοτελειακά, οι πλέον ανεπαίσθητες λεπτομέρειες, από ένα κούνημα των χειλιών ή ένα βλεφάρισμα των ματιών, κυριολεκτικά τα πάντα, δείχνουν να εντάσσονται σε μία ανεξήγητη παράνοια. Μία βαθιά κι αδιαπραγμάτευτη παράνοια, που κλιμακώνεται με μόνο σκοπό να καταλήξει σε ένα ντελιριακό επίλογο. Μακριά και ανεξάρτητα από κάθε σύμβαση. Μακριά και ανεξάρτητα από κάθε απόπειρα ανανέωσης. Μακριά από οτιδήποτε γνωρίζαμε για το χτίσιμο ή την κατεδάφιση.
Ο Πεν ειρωνεύεται εν ολίγοις τους πάντες και τα πάντα, συμπεριλαμβάνομένων των σταρ του καστ του, καθώς και του ιδίου. Ο ψευδό-ηρωισμός της κατάκτησης της άγριας Δύσης γελοιοποιείται με παράλογο χιούμορ και ανελέητο κυνισμό. Ακόμη και οι πιο σκληροί κακοποιοί άγονται και φέρονται από τις ίδιες αδυναμίες, είναι ανά πάσα στιγμή έτοιμοι να μετατραπούν σε μικρά ανθρωπάκια. Όταν μάλιστα τα ζητήματα που εγείρονται είναι θεμελιώδη, καμιά φορά ακόμη και η περιβόητη τελική μονομαχία μοιάζει εξαιρετικά βαρετή και ανεπαρκής, όπως ακριβώς η φιγούρα που ενσαρκώνει ο Νίκολσον. Το ξεκαθάρισμα λογαριασμών είναι πλέον ανιαρό, γιατί αυτοί οι “λογαριασμοί” δεν θεωρούνται πια καθηλωτικοί…
Όσο για τον αδίστακτο πληρωμένο φονιά που σκορπά τον θάνατο, τα όρια σχετικοποιούνται ακόμη πιο εμφατικά. Η ερμηνευτική μανιέρα αγγίζει τρελές και απάτητες κορυφές. Ο Μπράντο επιδίδεται σε αλλεπάλληλες μεταμφιέσεις, χάνει την υπόσταση, την ταυτότητα, το φύλο, την ανύπαρκτη ψυχή του, τη θολή ουσία του. Και επιδίδεται σε αλεπάλληλους σκοτωμούς, όχι επειδή έχει αμειφθεί για αυτό, αλλά επειδή το απολαμβάνει, επειδή μπορεί, επειδή το φονικό έχει καταστεί η μόνη δίοδος από την οποία τρωπώνει η ζωή και βρίσκει τρόπο να εκφραστεί.
Στο τέλος της διαδρομής, ο Μπράντο έχει εξαϋλωθεί πλήρως, αφήνοντας μόνο ένα αιθέριο κατακάθι. Η άκακη γριούλα, ο τζέντλεμαν, ο ιερέας, δεν είναι παρά τα χίλια και ένα πρόσωπα που έλαβε η μορφή του εκτελεστή διαχρονικά, σε ένα συνεκτικό εθνικό μύθο που χτίστηκε πάνω στον άκρατο ατομικισμό και στο citius – altius – fortius σε όλους τους τομείς της ζωής. Μία ταινία πικρόχολη, καυστική, μεγαλοφυώς φαιδρή και ιδιόρρυθμη. Μία επώδυνη επιστροφή στις ρίζες κι ένα ελιτίστικο μάθημα ιστορίας από τον Πεν, ο οποίος δεν διστάζει να υπονοήσει τη σκληρή αλήθεια. Όταν έχεις οικοδομήσει μία κοινωνία με κανόνες ζούγκλας, είναι μάλλον γελοίο να απαιτείς από τα άγρια θηρία να μάθουν ξαφνικά table manners.
