Σκηνοθεσία: Αντρέι Ζβιαγκίντσεφ
Παίζουν: Ναντεζντά Μαρκίνα, Αντρέι Σμιρνόφ, Γιελένα Λάντοβα, Αλεξέι Ροζίν, Ιγκόρ Ογκούρτσοφ.
Διάρκεια: 109’
Έτος παραγωγής: 2011
Το εκκωφαντινό του ντεμπούτο Η επιστροφή αρκούσε για να καθιερώσει τον Αντρέι Ζβιαγκίντσεφ στη σκηνοθετική αφρόκρεμα της εποχής μας. Το δεύτερο πόνημά του, με τίτλο Η αποξένωση, μετρίασε κάπως τον ενθουσιασμό, για να φτάσουμε στην Elena, η οποία πρώτευσε στο τμήμα «Ένα κάποιο βλέμμα», στο Φεστιβάλ των Καννών. Η δράση μεταφέρεται από τη φύση σε ένα urban σκηνικό, αλλά το φυτίλι της ιστορίας παραμένει σε γενικές γραμμές το ίδιο.
Οι ατελείς και ενίοτε ανίερες επαφές, συνδέσεις και διακλαδώσεις εντός του πεδίου της οικογένειας. Οι ψυχικά ακρωτηριασμένοι χαρακτήρες που χτίζουν διάφορες ψευδαισθησιακές κατασκευές της ευτυχίας. Η σχεδόν μάταιη αναζήτηση μίας πυξίδας στη ζωή. Η αφετηρία τοποθετείται λοιπόν αρχικά και θεωρητικά στο οικογενειακό και κοινωνικό δράμα, αλλά η διαδρομή διατρέχει μία ποικιλία σταθμών. Από την πολιτική αλληγορία ως μία ρώσικης χροιάς αρχαιοελληνική τραγωδία. Ένα ταξίδι χαμηλών, αλλά σε καμία περίπτωση αδύναμων, τόνων. Με υποβλητικό ύφος, ενισχυμένο από το απόλυτα ταιριαστό μουσικό score του Φίλιπ Γκλας. Με ακρίβεια και καθαρότητα νου και προθέσεων.
Ας ξεκινήσουμε από το πρώτο σκέλος της διαδρομής. Οι σχέσεις μεταξύ των κεντρικών χαρακτήρων μπορούν να ειδωθούν ως μία απόπειρα μικρογραφίας της σύγχρονης ρώσικης κοινωνίας. Μία κοινωνία λοιπόν, της οποίας τα μέλη είναι διατεθειμένα να αρπάξουν κάτι που δεν τους ανήκει (Ελένα), τυποποιούν την ηθική (η ειρωνική σκηνή στην εκκλησία), θεωρούν την πλάγια οδό δεδομένη (οικογένεια της Ελένα), αποθεώνουν τη συσσώρευση πλούτου (σύζυγος της Ελένα).
Η μελανότερη, όμως, πινελιά με την οποία χρωματίζει ο Ζβιαγκίντσεφ αυτή την κοινωνία, αφορά το ζοφερό της μέλλον. Με συνεχείς άμεσες ή έμμεσες αναφορές στη “μόλυνση” των νέων βλασταριών. Με τις σκηνές της εφηβικής βίας, δηλωτικές της κουλτούρας μίας γενιάς, οι οποίες διαδέχονται τις εικόνες αγαλλίασης για την εξασφάλιση ενός υποτιθέμενα καλύτερου μέλλοντος. Με την στιβαρή σκηνή του φινάλε, όπου η μοναδική αμόλυντη ύπαρξη αφήνεται να κοιμηθεί στο κρεβάτι του φόνου.
Σκέλος δεύτερο, με ερωτήματα οντολογικού περιεχομένου. Με νοήματα και διλήμματα περί ηθικής και ανθρώπινων αποφάσεων. Σε μία ντοστογιεφσκική κλίμακα, έχουμε ενώπιόν μας ένα έγκλημα δίχως τιμωρία ή πιο σωστά, δεν έχουμε τιμωρία επειδή ακριβώς δεν έχουμε έγκλημα. Σε μία κοινωνία όπου δεσπόζει η ιερότητα του αυτοσκοπού, τα μέσα εύλογα αποχαρακτηρίζονται. Στο θρυλικό μυθιστόρημα του Ντοστογιέφσκι, ο Ρασκόλνικοφ επισκέπτεται συνεχώς τον τόπο του εγκλήματος για να ξορκίσει τις τύψεις και να βιώσει εκ νέου την ηδονή και την αδρεναλίνη του φόνου. Εν προκειμένω, δεν τίθεται παρόμοιο ζήτημα.
Το αληθινό έγκλημα είναι ο συνολικός τρόπος ζωής και σκέψης που κυοφορεί την εγκληματική πράξη στη μήτρα του. Ο τόπος του εγκλήματος είναι απλούστατα η καθημερινότητα. Ο ακριβής τόπος τέλεσης της πράξης δίχως δεύτερη σκέψη μετατρέπεται σε στέγη του, βαμμένου με αίμα, απατηλού παραδείσου. Ο Ζβιαγκίντσεφ δεν σταυρώνει τους ήρωές τους. Τους περιβάλλει με κατανόηση, διατηρεί όμως το δικαίωμα να τους αποστερήσει την ύστατη ελπίδα, αυτή της λύτρωσης. Στην αρχαία ελληνική τραγωδία, το σχήμα είναι Ύβρις-Νέμεσις-Κάθαρσις, εφόσον όμως μας λείπουν οι δύο πρώτοι κρίκοι, είναι αδύνατον να φτάσουμε απευθείας στον τρίτο. Το τέλος δεν παρέχει καμία ανακούφιση, καμία εξαγνιστική οργή. Μονάχα μία αίσθηση άπατου πηγαδιού. Το βαθύ δράμα που περικλείει έγκειται ακριβώς στην πλήρη από-δραματοποίησή του.
