Σκηνοθεσία: Ζαν-Πιερ Μελβίλ
Παίζουν: Λίνο Βεντούρα, Πωλ Μερισέ, Ζαν-Πιερ Κασέλ, Σιμόν Σινιορέ
Διάρκεια: 145′
Σκληρό πράγμα το καθήκον. Μεγάλη υπόθεση ο Κώδικας. Υπάρχουν άνθρωποι που δε χρειάστηκε ποτέ να το μάθουν αυτό, πόσο μάλλον να το ζήσουν. Στην καθημερινότητά τους, τα βολεύουν όπως όπως, με το να υπακούν απλώς στις λιγότερο οδυνηρές υποχρεώσεις που επιβάλλει η νόρμα. Οι ήρωες του Melville, όμως, υπερκαθορίζονται από έναν νόμο πιο άτεγκτο, ανάλγητο και τρομερό, που τους παρέχει την ύπαρξη, όχι σαν δικαίωμα ή υπόσχεση μιας ακαθόριστης, πάντα μελλούμενης, ευτυχίας αλλά σαν εντολή εκπλήρωσης μιας αποστολής. Οφείλουν να συνεχίζουν κάτι που θυμίζει περισσότερο στρατιωτική επιχείρηση και λιγότερο σκέτη επιβίωση. Πρέπει να κερδίζουν διαρκώς μια μάχη.
Και δεν διαφαίνεται πουθενά τέλος των εχθροπραξιών και ανάπαυση, μέσα στις δάφνες της δόξας ή τα παράσημα, για τους νικητές. Οι τελευταίοι απλώς προετοιμάζονται για έναν επικείμενο όλεθρο που δε μπορεί παρά να επέλθει αργά ή γρήγορα και που αναβάλλεται προσωρινά. Ο κόσμος του Melville είναι, ξεκάθαρα, ο κόσμος του πεπρωμένου. Όλα μοιάζουν συντελεσμένα εξαρχής, το μέλλον είναι ψευδαίσθηση και τίποτα δε μένει να γίνει. Πρόκειται για μοιρολατρία; Σαφώς. Αυτό όμως δεν καθιστά τις ταινίες του λιγότερο συναρπαστικές ή αγωνιώδεις. Μπορεί η κατάληξη να είναι δεδομένη από τα πρώτα λεπτά, αυτό που έχει,όμως, ενδιαφέρον, είναι η διαδρομή που οδηγεί στο αναπόφευκτο.
Εκ των πραγμάτων, αυτές οι ταινίες δε θα μπορούσαν παρά να κατοικούνται από παράνομους που είναι στρατιώτες. Στρατιώτες εξαιτίας του Κώδικα. Στο “Army Of Shadows” οι ήρωες είναι και κυριολεκτικά πια στρατιώτες. Ταυτόχρονα, βέβαια, και παράνομοι, οπότε το πράγμα δεν αλλάζει ουσιαστικά. Παράνομοι καθότι αντιστασιακοί σε μια κατεχόμενη από τους Ναζί Γαλλία (μια καλή αφορμή να δηλωθεί ότι ο νόμος έχει πάντα προσωρινή ισχύ σε μια Ιστορία που αλλάζει ακατάπαυστα τους συσχετισμούς εξουσίας, ο Κώδικας, από την άλλη, η υποχρέωση να δρας υποκινούμενος από μια κατηγορική προσταγή -πες το και ηθικό ένστικτο- είναι αυτό που μένει αμετάβλητο), παράνομοι, όμως, και στις δικές μας, φιλελεύθερες συνειδήσεις γιατί αναγκάζονται να πράττουν θέτοντας τις δημοκρατικές ευαισθησίες σε παρένθεση, προκειμένου να θεμελιώσουν έναν κόσμο απαλλαγμένο από το Κακό.
Κάνοντας ουσιαστικά το κακό, βέβαια, αλλά για να μη γίνει η κτηνωδία καθεστώς (ένα από τα πολλά οξύμωρα που αφήνει ο Melville να μας ταλαιπωρούν, για να δοκιμάσει τα στερεότυπά μας). Όρθιοι, παρά τις λεπτές ισορροπίες που απαιτούν οι καταστάσεις, σ’ αυτά τα τεντωμένα σχοινιά του μοραλισμού, αυτοί δεν έχουν επιλογή. Εμείς νομίζουμε πως έχουν, αλλά τι ξέρουμε εμείς που τα βρήκαμε όλα έτοιμα; Ο Melville το είδε σωστά: ο επαναστάτης είναι φύσει και θέσει, όχι μόνο ένας παράνομος αλλά κυρίως ένας παρεξηγημένος.
Το “Army Of Shadows” είναι ένα καταπληκτικό διάλειμμα από το μεγάλο γκανγκστερικό φιλμ που, από ταινία σε ταινία, έστηνε μαεστρικά ο μεγάλος Γάλλος σκηνοθέτης. Αλλά μόνο φαινομενικά διαφοροποιείται από ό,τι προηγήθηκε κι ό,τι ακολούθησε. Ο τόνος είναι ο ίδιος, βαρύς κι ασήκωτος, ο φαταλισμός σκεπάζει τα πάντα, η αφηγηματική μέθοδος εξακολουθεί να καταδεικνύει ένα μετρονομημένο σύμπαν πράξεων, χειρονομιών και αποφάσεων, απ’ το οποίο η έννοια της ελεύθερης επιλογής απουσιάζει σκανδαλωδώς. Έτσι τα έβλεπε τα πράγματα αυτός ο σύγχρονος στωικός που μοιάζει να μας απευθύνει το δικό του, ιδιότυπο amor fati. Όλα είναι προδιαγεγραμμένα, όχι γιατί το θέλησε έτσι κάποια κακόβουλη θεϊκή οντότητα, αλλά γιατί στα βλοσυρά αυτά πλάσματα που περιγελούν ακόμα και το θάνατο (άλλη μια ομοιότητα ανάμεσα στον επαναστάτη και τον παράνομο), δεν κάνει κουμάντο το ένστικτο της επιβίωσης, ούτε ο -ρομαντικός σε περιόδους πολέμου ή ταξικού αλληλοσπαραγμού- ανθρωπισμός, αλλά ο Κανόνας. Ο Κανόνας που, απ’ τη στιγμή που στρατεύεσαι -ηθικά, πνευματικά, συναισθηματικά-, μετατρέπει τη ζωή σου σε έργο γραμμένο από άλλον, όπου δεν έχεις παρά να παίξεις τον ρόλο σου, ανεξάρτητα απ’ το αν συμπαθείς ή αντιπαθείς τον ήρωα (εδώ και με τις δυο σημασίες) που καλείσαι να υποδυθείς.
Για τους περήφανους καταδικασμένους του Melville, η αγάπη που θα μπορούσε να βραχυκυκλώσει τον ανελέητο μηχανισμό, προκύπτει θνησιγενής, όταν δεν είναι απλώς μια προσωρινή, για λίγο ανακουφιστική, πλάνη. Έτσι αυτοί οι παράδοξοι συβαρίτες των στενοσόκακων, απρόσβλητοι απ’ τον οίκτο που κάνει τους άλλους να λυγίζουν, προστατευμένοι απ’ τον σκεπτικισμό που εμποδίζει τη δράση, “πετρωμένοι” στη θέση τους κι απόμακροι ταυτόχρονα απ’ τους πάντες, είναι ήδη σκιές, διαθέτοντας τη σάρκα μόνο σαν απατηλή μεταμφίεση, ανίκανοι εξ’ αυτού και να πεθάνουν ακόμα (στην εκπληκτική σκηνή όπου ο κεντρικός ήρωας οδηγείται στο εκτελεστικό απόσπασμα, η σκέψη του σε voice-over μας διαφωτίζει σε σχέση με τον τρόπο που αμύνεται απέναντι στον φόβο: δεν πολυπιστεύει πως θα πεθάνει, από στενομυαλιά, πράγμα που τον οδηγεί στο φιλοσοφικό συμπέρασμα ότι αν μείνει γαντζωμένος σ’ αυτή την ιδέα μέχρι το τέλος, δε θα έχει πεθάνει στ’ αλήθεια ποτέ). Έχουν μετατρέψει ακόμα και το ζεστό αίμα τους σε ζωντανό αντίγραφο του αφηρημένου Κώδικα, έτσι όπως στην Πλατωνική φιλοσοφία οι μορφές της ύλης είναι οι φθαρτές αντανακλάσεις των αιώνιων Ιδεών.
Βλέπεις, η μεταφυσική του Melville είναι, κατά βάθος, Ελεάτικη. Δεν πιστεύει στην κίνηση, την αλλαγή, το γίγνεσθαι. Το Είναι μετεωρίζεται ακίνητο, αναλλοίωτο και αιώνιο, κι οι άνθρωποι θυσιάζονται μάταια, πιστεύοντας ότι με την αυταπάρνηση τους και μόνο, μπορούν να επιφέρουν την παραμικρή αναταραχή στην ακύμαντη επιφάνεια του πραγματικού. Θαυμάζω τη σπουδαία τέχνη του Melville αλλά δυσπιστώ ως προς τη μεταφυσική του. Ένας αλυσσοδεμένος κόσμος δεν παύει να εμπεριέχει την ελευθερία. Έστω και σαν υπόσχεση.
