Σκηνοθεσία: Παντελής Βούλγαρης
Παίζουν: Ανδρέας Κωνσταντίνου, Μελία Κράιλινγκ, Αντρέ Χένικε
Διάρκεια: 106′
Χαϊδάρι, 1944. Ο Ναπολέων Σουκατζίδης, μαζί με χιλιάδες ακόμη Έλληνες, βρίσκεται κρατούμενος των γερμανικών κατοχικών δυνάμεων. Εκτελεί χρέη διερμηνέα των Ναζί και ως εκ τούτου γίνεται συχνά αυτόπτης μάρτυρας της κτηνωδίας τους. Λόγω της ιδιαίτερης θέσης του, έχει αναπτύξει διαφορετική σχέση με τον Γερμανό διοικητή του στρατοπέδου. Μια σχέση ψυχοφθόρα, καθώς στην ουσία αδυνατεί να βοηθήσει τους συμπατριώτες του, οι οποίοι κοιτούν, δικαιολογημένα από τη μεριά τους, με καχυποψία την επαφή του με τον σκληρό διοικητή.
Όταν οι δυνάμεις της αντίστασης στήνουν ενέδρα και εκτελούν τον διοικητή του στρατοπέδου της Λακωνίας και την τριμελή συνοδεία του, οι Ναζί λαμβάνουν τη γνωστή άκαρδη απόφαση να εκτελέσουν 200 Έλληνες κομμουνιστές σε αντίποινα. Πρόκειται για την επονείδιστη μαζική εκτέλεση κρατουμένων, μια από τις πιο οδυνηρές στιγμές στη διάρκεια της κατοχής, που έλαβε χώρα στο σκοπευτήριο της Καισαριανής την 1η Μαΐου 1944.
Ο Σουκατζίδης, όπως τον παρουσιάζει ο Βούλγαρης, είναι ο απόλυτος τραγικός ήρωας.. Όντας κομμουνιστής, έχει βιώσει το διωγμό και τη φυλάκιση πολύ πριν έρθουν οι Ναζί στην Ελλάδα. Έχει σφυρηλατηθεί στις δυσκολίες, αλλά ουδέποτε αποκτά διαστάσεις υπερήρωα. Στέκει σαστισμένος μπροστά στη θηριωδία, αλλά καταφέρνει να αντλήσει δύναμη από τα ιδανικά του και τον έρωτά του για τη Χαρά. Περιμένει να ελευθερωθεί για να ζήσει μαζί της τη ζωή που τόσο βίαια στερούνται. Πρόκειται, με λίγα λόγια, για μια ιστορία σαν αυτή που έζησαν τόσοι και τόσοι Έλληνες εκείνη την εποχή, χιλιάδες συγκρατούμενοι του Σουκατζίδη και όχι μόνο.
Ο Βούλγαρης δίνει βάρος στη σχέση του Σουκατζίδη με τον Γερμανό διοικητή, γιατί ξέρει ότι αυτό το στοιχείο διαφοροποιεί την ταινία του από τόσες άλλες ομοειδείς δημιουργίες. Ο Φίσερ θαυμάζει το Σουκατζιδη. Τον θαυμάζει για το ανεξάντλητο σθένος του, για την άρνησή του να εγκαταλείψει τα ιδανικά του. Αυτός αρνείται πεισματικά να εξασφαλίσει μια καλύτερη μοίρα για τον εαυτό του εις βάρος των συντρόφων του. Ο Γερμανός στέκει άναυδος μπροστά στον αγώνα του Σουκατζίδη και έτσι ο Βούλγαρης αφήνει να φανεί και η οξύτατη ιδεολογική αντιπαράθεση των δύο. Η ιδεολογία του Φίσερ είναι βασισμένη στο φόβο και το μίσος, ενώ το θάρρος του Σουκατζίδη εμπνέεται από την αλληλεγγύη και την πίστη στον άνθρωπο. Και είναι αυτή η ιδεολογική ένδεια του Γερμανού διοικητή που προξενεί το θαυμασμό του για τον Έλληνα κρατούμενο.
Ο Βουλγάρης μπολιάζει την ταινία του με αρκετές δραματικές κορυφώσεις υψηλής έντασης, αλλά της δίνει το χρόνο να αναπνεύσει ενδιάμεσα. Διαχειρίζεται με άνεση το θέμα του, κρατάει το διάλογο λιτό καθ’ όλη τη διάρκεια και γεμίζει μαεστρικά τις σιωπές με τα βλέμματα των ηθοποιών. Δεσπόζει βέβαια η συγκλονιστική σεκάνς του χορού των μελλοθανάτων, την παραμονή της εκτέλεσής τους. Ο σκηνοθέτης καταφέρνει επίσης να αποσπάσει μια ουσιαστική και μεστή ερμηνεία από τον Ανδρέα Κωνσταντίνου, ο οποίος χωράει τα πάντα στις εκφράσεις του προσώπου του λέγοντας μόνο τα απολύτως απαραίτητα. Συνολικά, η ταινία διαθέτει ένα αυθεντικά συγκινησιακό πλαίσιο, το οποίο δέχεται μόνο μερικά πλήγματα από την κατάχρηση του slow motion, χωρίς όμως να χάνεται η έντασή του. Ανεκτίμητη είναι σε αυτό η συνεισφορά της εξαιρετικής φωτογραφίας του Σίμου Σαρκετζή.
Το Τελευταίο Σημείωμα είναι για τον Βούλγαρη μια ακόμα αναμέτρηση με την Ιστορία. Σε αντίθεση με ο, τι συνέβη στο Ψυχή Βαθιά, εδώ αρνείται να τηρήσει ίσες αποστάσεις και αποτίνει τον αναγκαίο φόρο τιμής στους αγωνιστές και την ιδεολογία τους. Παράλληλα όμως, δεν επιθυμεί να προσδώσει ακραιφνώς πολιτικό χαρακτήρα στο έργο του. Καταφέρνει λοιπόν να μιλήσει για την πίστη, για την ελπίδα, για την άρνηση του συμβιβασμού με το αισχρό πρόσωπο της βίας. Με άλλα λόγια, σε μια ταινία που αφορά τη θανάτωση διακοσίων ανθρώπων, ο Βούλγαρης μιλάει για τον αγώνα της ζωής. Χωρίς πατριωτικές κορώνες και συνθήματα, αλλά με προσήλωση στην ιστορική αλήθεια.
