Πολλοί σύγχρονοι κινηματογραφιστές κάνουν υβριδικές ταινίες που ακροβατούν μεταξύ ντοκυμαντέρ και μυθοπλασίας, αλλά ο Πορτογάλος κινηματογραφιστής Miguel Gomes είναι ο πιο μπαρόκ απ’ όλους στο να ονειρεύεται νέους τρόπους για να συνδυάσει το πραγματικό και το φανταστικό. Ένα ιδιαίτερο και πολύ συγκεκριμένο χαρακτηριστικό του κινηματογράφου του είναι η άρνηση του να ενταχθεί σ’ ένα ξερό κινηματογραφικό είδος. Ανακατεύει τα πάντα, τσαλαβουτά παντού με το αδηφάγο φωτογραφικό του βλέμμα.
Ο Αγαπημένος μήνας του Αυγούστου (2008), η δεύτερη μεγάλου μήκους ταινία του κι η πρώτη που σημείωσε επιτυχία πέρα απ’ τα πορτογαλικά σύνορα, φαινομενικά είναι ένα μουσικό ντοκυμαντέρ σε μια απομονωμένη περιοχή της Πορτογαλίας, το οποίο σταδιακά εξελίσσεται -με μαεστρική ακρίβεια- σε μια εξαιρετική ταινία μυθοπλασίας. Το Tabu (2012), η πιο “συμβατική” αλλά και πιο πετυχημένη προσωπική του ταινία, είναι ένα χρονολογικά ανεστραμμένο ρομάντζο, τοποθετημένο εν μέρει στην αποικιoκρατούμενη Αφρική, με αφηγηματική δομή σχεδιασμένη κατά τέτοιο τρόπο ώστε ο θεατής να “διαβάζει” το παρελθόν μέσα από το πρίσμα του μέλλοντος.
Η τελευταία προσπάθεια του δαιμόνιου Gomes, προκλητικά αποκαλούμενη Arabian Nights (2015), είναι η πιο φιλόδοξη δουλειά του. Mια κινηματογραφική σουίτα τριών τόμων μεγάλου μήκους, διάρκειας περίπου δύο ωρών ο καθένας, που αναμιγνύουν ρεαλισμό ανείπωτης μαγείας λοξοδρομώντας προς το κοινωνικό ρεπορτάζ. Συνολικά, αποτελούν ένα εκκεντρικό στιγμιότυπο της Πορτογαλίας, μεσούσης της (συνεχιζόμενης) οικονομικής κρίσης της χώρας. Η τριλογία, η οποία προβλήθηκε στο 57ο Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Θεσσαλονίκης, δίχασε, όπως άλλωστε ήταν αναμενόμενο και λόγω του ρυθμού, αλλά και λόγω της εκτεταμένης διάρκειάς της. Ο ίδιος ο δημιουργός, ερωτηθείς αν είδε τις “Αραβικές νύχτες” ως μία ή ως τρεις ταινίες απάντησε σαρκαστικά: «Είναι θαύμα, αλλά το βλέπω και και με τους δύο τρόπους».
“Πρέπει να είμαι ειλικρινής – όπως το 99,99% των ανθρώπων, δεν έχω διαβάσει ποτέ ολόκληρο το βιβλίο. Είναι σχεδόν αδύνατο“. Μια τέτοια χαλαρή προσέγγιση γίνεται λογικότερη καθώς καθίσταται εμφανές για κάποιον που θα παρακολουθήσει το φιλμ, ότι ούτε μία σελίδα του βιβλίου Χίλιες και μία Νύχτες δεν έχει μεταφερθεί απευθείας στην οθόνη. Τα παραμύθια αυτού του επιβλητικού έπους, του οποίου οι ρίζες βαστούν στην Αραβία, την Περσία, την Αίγυπτο, τη Μεσοποταμία και την Ινδία, συνδέονται με ένα κοινό δεσμό: ένα κοριτσάκι, η Scheherazade αποφεύγει να εκτελεστεί από τον σύζυγό του, τον Σασσανίδη βασιλιά Shahryar, λέγοντάς του ιστορίες κάθε βράδυ, οι οποίες δεν τελειώνουν ποτέ, έτσι ώστε να πρέπει να περιμένει την επόμενη νύχτα για να ακούσει το επόμενο μέρος. Στο πέρας των αιώνων, αυτό έχει δημιουργήσει παραμύθια μέσα σε παραμύθια, μικροσκοπικοί χαρακτήρες από μια ιστορία γίνονται σημαντικοί χαρακτήρες σε άλλες ιστορίες, που λέγονται στην πεζογραφία, την ποίηση και το τραγούδι. Υπάρχει κωμωδία, δράμα και δάκρυα. Αναμφισβήτητα είναι ο πρόδρομος του σύμπαντος Marvel.
Ήταν αυτή η δομή και όχι το περιεχόμενο που ενθουσίασε τον κορυφαίο κινηματογραφιστή της Λισαβόνας. “Το Arabian Nights μου έδωσε τη δυνατότητα και την επιθυμία να κάνω μια πολύ σουρεαλιστική ταινία”, λέει. “Ο συμβιβασμός μου ήταν να είμαι πιστός σε ένα συγκεκριμένο συναίσθημα που βγαίνει από το βιβλίο. Για μένα, αυτό το συναίσθημα έχει στο κέντρο του, ανεξάντλητο σουρεαλισμό. Έχει μια πολύ μπαρόκ δομή, ιστορίες μέσα σε ιστορίες μέσα σε ιστορίες, κι έπειτα υπάρχουν ορισμένοι διάλογοι που είναι ξεκάθαρο ότι προέρχονται από το βιβλίο“.
Το 2012, ο Gomes απολάμβανε την επιτυχία της του πολυβραβευμένου Tabu. Αλλά αυτή η ευτυχία σύντομα συνάντησε την τραγωδία: «Σκέφτηκα να φτιάξω μια ταινία στο Μεξικό, μετά από το Tabu, αλλά όταν η οικονομική κρίση σκέπασε την Πορτογαλία και είχα μια ευκαιρία να δω προς τα πού μετατοπίζεται η κοινωνία και να αλλάζει, σκέφτηκα: δεν μπορώ να πάω μακριά, πρέπει να μείνω εδώ και να κάνω κάτι“. Ο απόφοιτος της Ανώτατης Σχολής Θεάτρου και Κινηματογράφου της Λισαβόνας έκανε το μόνο πράγμα που μπορούσε. “Είμαι σκηνοθέτης κι ήμουν υποχρεωμένος να κάνω ένα πορτραίτο της Πορτογαλίας και της κοινωνίας της, εκείνη τη στιγμή δεν θα μπορούσα να κάνω κάτι διαφορετικό“.
Η κατάσταση στη χώρα του είναι χάλια, λέει: “Υπάρχει ένα είδος διαλόγου που δεν διεξάγεται και πολύ καλά, από το βορρά προς το νότο, επειδή οι άνθρωποι δεν καταλαβαίνουν τι συμβαίνει, είναι πολύ μακριά ο ένας από τον άλλο. Έτσι στο νότο, οι άνθρωποι λένε ότι οι άνθρωποι στο βορρά είναι ένα μάτσο Ναζί, κάτι που δεν είναι αλήθεια. Οι άνθρωποι στο βορρά, με τη σειρά τους, σκέφτονται ότι οι νότιοι είναι τεμπέληδες οι οποίοι δεν κάνουν τίποτα και απλά θέλουν να ξοδεύουν λεφτά, πράγμα που επίσης δεν ισχύει. Είναι αρκετά πιο περίπλοκο.”
Ο Gomes και μια ομάδα ερευνητών άρχισαν να αποκτούν επαφή με τους ανθρώπους, να συνομιλούν και να συλλέγουν ιστορίες, να δημιουργούν ιστορίες βασισμένες σ’ αυτή την πραγματικότητα από πρώτο χέρι, με τον τρόπο της Scheherazade. Την εποχή εκείνη η κυβέρνηση της Πορτογαλίας εφάρμοζε αυστηρά μέτρα λιτότητας σε μια προσπάθεια να αποφύγει ένα δεύτερο διεθνές σχέδιο διάσωσης. Παράλληλα με τις περικοπές των κρατικών δαπανών για τον λαό, η κυβέρνηση έπρεπε επίσης να διασώσει τη μεγαλύτερη τράπεζα της χώρας, που διατηρούσε χρέος ύψους 4 δισ. ευρώ.
Σύντομα, ο Gomes είχε αρκετό υλικό για μια τηλεοπτική σειρά: “Έκανα τρεις ταινίες, όχι μόνο μία, γιατί δε νομίζω ότι υπάρχει μόνο ένας τρόπος για να εξετάσουμε την κρίση, μια οπτική γωνία. Ένα απ’ τα πράγματα που απόλαυσα σ’ αυτή την ταινία ήταν η προσπάθεια να παρουσιάσω κάθε βήμα στις αλλαγές στην οπτική γωνία. Ο πρώτος τόμος είναι η αρχή, είναι η οργάνωση της ιδέας της προσπάθειας να κινηματογραφήσω την ψυχή της πορτογαλικής κοινωνίας στη διάρκεια ενός έτους και ταυτόχρονα να δημιουργήσω ιστορίες μ’ αυτό το ιδιόμορφο σουρεαλιστικό συναίσθημα που μου άφησε το Χίλιες και μία Νύχτες. Υπάρχουν πολλοί αφηγητές, διαφορετικές ιστορίες κι η ταινία μονίμως μετατοπίζεται”, εξηγεί ο Gomes. “Ο δεύτερος τόμος είναι πιο σκοτεινός, όπου είμαστε στην κόλαση. Είναι η πιο βίαιη ταινία κι έχει λιγότερες αλλά πιο μακροσκελείς ιστορίες. Στον τρίτο τόμο, η Scheherazade αντιδρά στον δεύτερο, βρίσκεται σε κρίση“.
